Prva srpska veroispovedna škola u Srbobranu (Sentomašu) je osnovana među prvima u Vojvodini, još u Vojnoj granici daleke 1703. godine. Imala je u početku samo jedno odeljenje i jednog učitelja. Prvi učitelj ove škole bio je pop Luka, a kasnije se pominje učitelj Jovan. S obzirom na to da se broj Mađara i Slovaka u Srbobranu povećava tek kolonizacijom u drugoj polovini 18. veka, škola na mađarskom jeziku je otvorena znatno kasnije, 1783. godine.
Prva srpska veroispovedna škola u Turiji je otvorena 1730. godine. U Turiji nikad nije bilo škola drugih nacionalnosti. Kao najstariji učitelj svetovnjak pominje se Jovan Radosavljević, koji je 1864. godine podneo zahtev za svoje umirovljenje (penziju). Iz toga proističe da je bio postavljen 1834. godine, jer „učitelju koji je u službi proveo 30 godina, potpuna plata pripada”.
Sve srpsko-slovenske osnovne škole tog perioda (18. vek), bile su organizovane po uzoru na grčke tzv. trivijalne škole, koje su u to vreme bile rasprostranjene u carigradskoj patrijaršiji. Učitelji u ovim školama su bili sveštena lica, koji su ovu dužnost obavljali uporedo sa dužnošću u crkvi ili manastiru. Obično su poučavali manji broj učenika. Posle Velike seobe, u školama se pojavljuju i učitelji svetovnjaci (nisu bili sveštenici), koji su plaćani u novcu i naturi.
Najvažniji zadatak u tim školama je bio da đaci nauče čitati i pisati. Mada su te srpske škole bile bolje od grčkih, nisu bile na nivou ostalih škola u Austriji: protestantskih, unijatskih i jezuitskih.
Školu su pohađala deca pretežno imućnih roditelja (sveštenika, trgovaca, zanatija i bogatih seljaka), pošto se nastava plaćala. Deca siromašnih roditelja su te obaveze često bila oslobođena. U školu se moglo poći od 6, ali se većinom polazilo sa 10-12 godina, a ponekad su u školu polazili i odrasli mladići. O školovanju ženske dece nema podataka.
Učenje je trajalo od 5 do 10 godina što je zavisilo od inteligencije učenika i metoda učitelja. Školska godina u današnjem smislu nije postojala, već su učenici prema želji roditelja slobodno dolazili u školu ili je napuštali. Nastava je bila, u skladu sa ciljevima i zadacima škole, maksimalno prožeta religijom. Otuda je najvažnije bilo čitanje crkvenih knjiga radi bogosluženja, pisanje radi prepisivanja crkvenih knjiga, a samo izuzetno je učeno računanje.
U ovom periodu kuće blizu crkava su pretvarane u škole, a ređe su podizane posebne zgrade. Potrebe je zadovoljavala jedna prostorija. Nameštaj se najčešće sastojao od jednog povećeg stola sa klupama ili stolicama.
Reforma školstva. Carica Marija Terezija (1740-1780) i njen sin i naslednik na prestolu, Jozef II (1765-1790), uvode niz reformi u školstvo austrijskog carstva. Na osnovu popisa iz 1770. godine, saznajemo da je te godine u Ugarskoj (bez Srema i Banata), bilo 137 škola. Od toga, 41 srpska škola je bila u Bačkoj i svaka je imala posebnu učionicu, učitelji su bili dobro plaćeni, a đaka je bilo više nego u školama drugih naroda – ukupno 96 nemačkih, mađarskih i slovačkih škola. Brigu o školama još uvek neprekidno vode crkvene vlasti.
Dekretom iz 1770. godine država pruzima brigu o školama, a 1774. godine je obnarodovan zakon pod nazivom Opšti školski red na osnovu kojeg se određuju tri vrste osnovnih škola: trivijalne (osnivaju se po selima i palankama, nastavu izvodi jedan učitelj, a uči se čitanje, pisanje, račun i veronauka), zatim glavne (osnivaju se po gradovima, nastavu izvodi 2-3 učitelja, a uči se još i osnove latinskog jezika, zemljopisa i istorije. U njima se đaci pripremaju za vojni poziv, zanate i trgovina) i na kraju normalne škole (osnivaju se u sedištima regiona, imaju 4 učitelja i pored osnovnih predmeta nastava obuhvata još i gramatiku nemačkog jezika, elemente latinskog jezika, prirodopis, fiziku, osnove istorije i geografije i crtanje. Ove škole predstavljaju obrazac ili normu svim ostalim nemačkim školama (odatle naziv normalne) i vrše pripremu učenika za pozive u građanstvu kao i za pohađanje gimnazije.
Zbog privilegija i dotadašnje prakse, većinu srpskih škola sačinjavale su verske škole, tzv. „ilirske škole”. Uslov za otvaranje je bio da crkvena opština obezbedi školsku zgradu sa učionicom i stanom za učitelja i da je potpuno izdržava. I pored svih smetnji i teškoća, ove škole su se ne samo održavale, već su otvarane i nove. Međutim, „ilirske škole” nisu davale znanje nemačkog jezika koji je bio uslov za dalje školovanje.
Pravoslavno-trivijalne škole u 1772. godini, u opštini Srbobran, ovako su opisane:
„Srbobran (Sentomaš). Škola postoji od kad je mesto naseljeno (misli se na premeštanje naselja na levu obalu kanala, na mesto današnjeg Unčića). Njeni zidovi su od naboja, a krov od trske. Ima kujnu i dve sobe. To učilište radi uvek osim za vreme uskršnjih praznika. Zimi bude 30, a leti i do 70 đaka koji uče srpsko čitanje, pisanje, poslanice, psalme jevanđelje i računanje. Učitelje postvalja seoska uprava i sveštenstvo, ali uz saglasnost svog prote i vladike. Sadašnji učitelj je vredan. Međutim, on pri crkvi vrši i zvonarsku dužnost. Od školskih troškova ništa nije posebno obezbeđeno, a što treba daje crkva, o čemu brinu crkveni tutori. Učitelj na ime plate dobija samo 30 forinti iz opštinske (komunitetove) kase i ništa više.”
„Turija. Ovde postoji škola od pre 40 godina, ali njen učitelj upravo odlazi, tj. napušta svoju dužnost. Školska zgrada je od naboja. Pokrivena je trskom i ima dve sobe i kujnu. Ta škola radi skoro preko cele godine, jer je zatvorena samo 15 dana za vreme berbe grožđa. Bilo je 20 đaka-dečaka koji su učili srpsko čitanje, pisanje, psalme, poslanice i jevanđelje više na ruskom nego na srpskom jeziku. Ovdašnji učitelji imaju obaveza i u crkvi, a ne samo u školi. Postavljaju ih seoski prvaci i njihovi sveštenici, ali uz saglasnost vladike. Međutim, selo je trenutno bez učitelja, pa je novosadski prota preuzeo na sebe obavezu da ga pronađe, ali on to dosad nije učinio. Školski troškovi nisu obezbeđeni, ali ih opština ipak plaća, o čemu brinu seoski upravljači i mesni prvosveštenik, dok učiteljska plata iznosi 24 forinte u gotovu, 5 m. žita, 1 par čizama (ali nije navedeno ko je plaća), dok đački roditelji učitelju ne daju ništa.”
Državne vlasti su 1785. godine energično zahtevale da se sklope ugovori sa opštinama o održavanju srpskih škola i dotiranju učitelja. Na nemačkom ili latinskom jeziku ugovore su sklopile 34 opštine u Bačkoj, između ostalih i Srbobran (Sentomaš) i Turija.
Školstvo u 19. veku. Početak 19. veka označio je nove promene u školstvu Vojvodine. Posle 1806. godine, novom reformom, pojačano je učenje latinskog jezika u seoskim školama i varošicama. Prema novim propisima, učitelji su morali imati gimnaziju i učiteljski tečaj. Svaka škola postaje samostalna u pogledu upravljanja i svoga rada i niko nije imao da se u to meša, čak ni sveštenici. Broj škola i školske dece se tada povećao. U nastavu je sve više unošeno stručnog i metodičkog rada učitelja.
Arhiva Srpske pravoslavne crkve u Srbobranu je 1849. godine uništena, usled čega se nije mogao utvrditi broj odeljenja, učenika i učitelja u periodu 1703-1819. godine. Međutim, postoji pisani podatak da su u Srbobranu (Sentomašu) 1819. godine bili učitelji Pavao Gregorić i Konstantin Popović, obojica učenici Srpske učiteljske škole u Somboru, verovatno sa dva odeljenja učenika. Konstantin Popović je poginuo 1849. godine.
Prva škola u Nadalju je podignuta preko puta pravoslavne crkve 1802. godine, odmah po osnivanju naselja. Kao prvi učitelj se pominje Nikola Kešanski. Prilikom polave 1816. godine školska zgrada je pala, ali je ponovo sazidana. Ta ista škola je u revoluciji 1849. godine izgorela, pa su đaci jedno vreme pohađali nastavu u privatnoj kući, koja sasvim slučajno, nije izgorela.
U Habzburškoj monarhiji u prvoj polovini 19. veka, najčešći školski oblik su bile trorazredne narodne osnovne škole. One su nazivane trivijalne zbog podele učenika u tri razreda. Obično su to bile nepodeljene škole u kojima su se učila istovremeno sva tri razreda. U većim i ekonomski snažnijim opštinama postavljana su dva učitelja: jedan učitelj je radio sa prvim, a drugi učitelj sa drugim i trećim razredom. Prema glavnoj sadržini rada, razredi su nazivani: prvi razred bukvarci, drugi razred časlovci, a treći psaltirci.
Međutim, tri razreda nisu trajala i tri godine školovanja, pošto je školovanje u trivijalnoj školi trajalo 5, a najčešće 6 godina. Učitelji su određivali napredovanje učenika ne samo po godinama starosti, već i po uspehu. Tako se događalo da učenik bude i više od godine npr. bukvarac ukoliko nije uspešno savladao osnovnu tehniku čitanja i pisanja.
Zbog toga što u praksi srpskih osnovnih škola nije bilo tri godišta dece, već šest, učitelji su imali velikih poteškoća u organizaciji nastavnog rada. Na uspeh nastavnog rada uticalo je dosta često odsustvovanje učenika, odnosno njihovo neredovno pohađanje nastave. Zbog obaveze učitelja i učenika prema crkvi i njenim obredima, u nastavi je bilo i dosta gubljenja vremena.
U Srbobranu je 1843/44. školske godine bilo 286 dece srpske nacionalnosti i 4 učitelja. Za rimokatoličke škole nema podataka.
Prema spisu Srpske pravoslavne crkvene opštine u Turiji, nakon razaranja 1849. godine, narodnom pomoći je 1852. godine izgrađena jedna školska zgrada sa jednom učionicom i stanom za jednog učitelja.
Posle sloma revolucije 1848. godine, bilo je potrebno vreme da se škole obnove i ponovo organizuje nastava. Najveći problem je činio nedostatak učitelja, koji su delom stradali u revoluciji, a delom otpušteni iz službe od strane državnih vlasti.
Godine 1858. u srbobranskim školama učenje čitanja i pisanja počelo je da se izvodi po novoj metodi „glasanja”. Napušteno je mukotrpno učenje metodom sricanja, kojom se čitanje nije moglo naučiti ni za nekoliko godina. Za uvođenje novog načina rada u učenju čitanja, velike zasluge ima episkop budimski i bački Platon Atanacković, pisac prvog bukvara na srpskom jeziku, koji je štampan u Beču 1853. godine. Vladika Platon je pisac i prve i druge jezikoslovne čitanke, koje su prve čitanke na srpskom jeziku. Napuštanje metode sricanja i početak korišćenja udžbenika na narodnom jeziku, značilo je stvaranje uslova za korenite promene u vaspitno-obrazovnom radu srpskih osnovnih škola.
Na osnovu podataka o školama u opštini Srbobran, saznajemo da su ženska od muške dece odvojena u školama tek od 1863. godine. Srbobran (Sentomaš) je tada imao 6 učitelja u nastavi na srpskom jeziku i znatno manje učitelja za nastavu na mađarskom jeziku.
Školski list broj 17 iz 1867. godine, donosi u celosti Zapisnik vođen na javnoj sednici Zbora učiteljskog održanog u varošici Sentomašu 21. avgusta 1867. godine. U Zapisniku konstatuje da Zboru prisustvuju sledeći srbobranski učitelji: Jovan Nastić, Stevan Popović, Pavao Damjanović, Lazar Mihajlović i Mladen Stefanović. Iz Turije se pominju učitelji Veljko Popović i Aleksandar Vujić, a Nadalj se ne pominje.
Veoma nepovoljan uticaj na dalji razvoj škola i obrazovanja u Vojvodini imalo je ukidanje Vojvodine kao posebe državnoautonomne jedinice 1861. godine, zatim austro-ugarska nagodba 1867. godine, kojom je Ugarska postala gotovo samostalna država, kao i ukidanje Vojne granice 1872. godine. Sve srpske škole su potpale pod tada šrimenjivani Zakon o školama iz 1868. godine prema kojem su sve osnovne škole bile podeljene na državne, komunalne (izdržavaju ih političke opštine), veroispovedne i privatne.
U državnim, kao i u komunalnim školama, nastavni jezik je bio mađarski, te su one izbegavane od ostalih nacionalnosti. Ipak, veroispovedne škole su bile zakonom zagarantovane, pod uticajem Rimokatoličke crkve. Zbog ovakvog stanja, u narodu su jedino veroispovedne škole smatrane svojim narodnim školama. Njih su izdržavale crkvene opštine. Bile su uglavnom, jednake za sve nacionalnosti, uz težnju da se stvori slobodna osnovna škola i nezavisan položaj učitelja. Ovakve nacionalne veroispovedne škole, bile su osnova obrazovanja u cloj Ugarskoj sve do 1918. godine.
Od te 1868. godine, osnovna škola je bila obavezna za svu decu od 6 do 12 godina. Za sve svršene učenike osnovnih škola kao i za one koji je nisu završili, uvedena je nedeljna i praznična poftorna škola, obavezna za sve muškarce do navršene 15. godine i devojke do navršene 14. godine.
Na pomenutom Zboru učiteljskom, održanom u Srbobranu 21. avgusta 1861. godine, sveštenik Petar Čolić iz Turije je pokrenuo ideju o osnivanju tzv. „večernje škole”. Njegovim nastojanjem, turijska opština se 21. novembra 1867. godine saglasila da se zavede „večernja škola”, koja je odmah po otvaranju imala 100 odrasle dece oba pola. Ovakve škole su radile u toku zime, kad nije bilo posla na njivama.
U Turiji je početkom 1868. godine otvorena druga, u stvari ženska škola, što se vidi iz izveštaja okružnog školskog upravitelja od 12. septembra 1869. godine, u kome se između ostalog kaže: „… za žensku školu uzeta je u najam kuća. Stanje muške škole je prilično, pobočne pak zgrade oskudevaju. Školske biblioteke nema, bašte pak ima i ženska deca su zalevala i radila oko zelenila, a muška radiše oko blagorođenja voća.”
Svaka opština, u kojoj je bilo najmanje tridesetoro dece dorasle za školu, bila je dužna da otvori osnovnu školu. Ukoliko je bilo više od 80 dece dorasle za školu, otvaralo se još jedno odeljenje, uz angažovanje još jednog učitelja. U školi je pored učionice moralo biti obezbeđeno dečije igralište i školska bašta.
Prema propisima iz 1868. godine, u srpskim veroispovednim školama, koje su imale ukupno šest razreda, učili su se sledeći predmeti: nauka hrišćanska, srpski jezik i crkveno-slovensko čitanje i razumevanje, zemljopis, otačestvenica sa povesnicom srpskog naroda, račun i geometrijski oblici, prirodopis i fizika, prava i dužnosti građana, nauka o čuvanju zdravlja, praktično uputstvo o poljodelstvu, vrtlarstvu, svilarstvu i pčelarstvu, pojanje, pevanje, krasnopis i crtanje, obična gimnastika za sve a vojnička za dečake i ručni rad za devojčice. Isti obim učenja i predmeta bio je i u osnovnim školama drugih nacionalnosti.
U Turiji je 1870. godine bilo dece srpske nacionalnosti: od 6-12 godina 353 i od 12-15 godina 161. Jedan učitelj je poučavao mušku, a drugi žensku decu. Izveštaj te godineističe da je i pored svega, uspeh u obe škole bio dobar.
U Sentomašu (Srbobranu) je 1877/78. školske godine bilo 516 školoobavezne dece srpske nacionalnosti koja su pohađala školu i 8 učitelja. 15 godina kasnije, 1892/93. školske godine dece srpske nacionalnosti je bilo od 6-12 godina 892, a od 12-15 417. Iste godine bilo je 7 školskih zgrada sa 8 učionica. Od tog broja zgrada, 6 su bile svojina političke i jedna crkvene opštine. Radilo je 8 učitelja i 1 zabavilja (vaspitačica). Svi učitelji su u to vreme imali platu, besplatan stan i ogrev i uživali po 4,5 katastarska jutra obradive zemlje.
Druga školska zgrada u Nadalju, pored zgrade mesne kancelarije (bivše zgrade opštine), služila je do ukidanja Vojne granice kao oficirski stan, koji je nakon ukidanja Vojne granice otkupljenm, a 1877/78. školske godine je u njoj otvoreno drugo odeljenje osnovne škole.
Izmenom mađarskog zakona 1898. godine, pored obaveznog učenja mađarskog jezika u osnovnim školama, uvedeno je da se celokupna nastava u poftornim školama isključivo i potpuno održava na mađarskom jeziku što je izazvalo nezadovoljstvo kod nemađarskih nacionalnosti.
Najpotpuniji podaci o stanju u školama u opštini Srbobran pre Prvog svetskog rata dolaze nam iz 1905. godine.
U Sentomašu (Srbobranu) je te 1905. godine bilo 7 školskih zgrada koje su sve bile u vlasništvu crkvene opštine, 7 veroispovednih učitelja, 3 učiteljice i 1 zabavilja. Dece dorasle za osnovnu školu (6-12 godina) bilo je 1.017, a za poftornu školu (12-15 godina) 559. Od tog broja, osnovnu školu je pohađalo samo 648, a poftornu školu 154 đaka.
U Turiji je 1905. godine bilo 5 školskih zgrada u vlasništvu pravoslavne crkve, 3 veroispovedna učitelja, 1 učiteljica i 1 zabavilja. Dece dorasle za osnovnu školu je bilo 487, a za poftornu školu 212. Od tog broja, osnovnu školu je pohađalo 384, a poftornu školu 120 đaka.
U Nadalju je 1905. godine bila jedna komunalna (opštinska) školska zgrada, 1 komunalni učitelj, 1 komunalna učiteljica i 1 zabavilja. Dece dorasle za osnovnu školu je bilo 112, a za poftornu školu 183. Od tog broja, osnovnu školu je pohađalo 86, a poftornu školu 57 đaka.
Iz podataka se vidi da je u svim školama bio najveći problem što znatan broj dece nije pohađao nastavu, za šta najveću krivicu snose učenički roditelji.
U svom Izveštaju o srpskim narodnim veroispovednim osnovnim školama sentomaškim za školsku godinu 1910-1911, upravitelj škole u Srbobranu, Arkadije Pavlović, navodi da je „Kao i svake godine, odenuto i obuveno 128 siromašne dece, da mogu da pohađaju školu. Novac su dali politička opština, Prva sentomaška štedionica i veleposednik Lazar Dunđerski.”
Školstvo u međuratnom periodu. Posle Prvog svetskog rata, u novoformiranu državu ulaze oni delovi zemlje koji su ranije bili pripojeni državama različite razvijenosti, pa je i tadašnji školski sistem Kraljevine SHS, kasnije Jugoslavije, bio različit, nejedinstven i nerazvijen. U početku posleratnog perioda, sve škole u Vojvodini su radile po predratnim zakonskim propisima. Od 1924. godine se počinju primenjivati zakoni Srbije iz 1904. godine na osnovu kojih postoje samo državne i privatne škole. Sve dotadašnje komunalne i veroispovedne škole postaju državne. U državnim školama se nastava mogla izvoditi i na jezicima nacionalnih manjina, uz učenje srpskohrvatskog jezika.
Novi jugoslovenski zakon o osnovnoj školi, sačinjen još 1926. godine, usvojen je u Narodnoj skupštini tek 1929. godine. Taj zakon je zadržao princip besplatnog školovanja, a polazak u školu je određen sa navršenih 7 godina. Međutim, iako je ovaj zakon predviđao osmogodišnje školovanje u osnovnoj školi, taj princip nije ostvaren sve do posle Drugog svetskog rata. To znači da je osnovno obavezno školovanje suštinski bilo četvorogodišnje, uz izuzetke viših narodnih škola u većim selima, sa zaključno petim ili šestim razredom.
U gradovima su postojale građanske škole (tzv. niže srednje škole) i niže gimnazije za koje je postojao prijemni ispit, trajale su 4 godine i njih su upisivali bolji đaci sa svojih 11 godina (ovo su današnji viši razredi osnovne škole).
U trećoj etapi srednjeg obrazovanja (današnje srednje škole) postojale su više gimnazije, zatim srednje tehničke i trgovačke škole, kao i učiteljske škole. Sve su bile četvorogodišnje, osim što je učiteljska kasnije trajala 5 godine.
Na malobrojne više škole i fakultete moglo se upisati samo posle završene gimnazije sa „velikom maturom”. Iz ostalih srednjih škola nije odobravan nastavak školovanja. Pred Drugi svetski rat iz učiteljske škole se moglo upisati na višu pedagošku školu ili filozofski fakultet.
Između dva rata, školstvo današnje opštine Srbobran su činili:
- odeljenja predškolske dece pri osnovnim školama u Srbobranu, Turiji i Nadalju
- osnovne škole u Srbobranu, Turiji i Nadalju, kao i kolonije Mileševo (danas u sastavu opštine Bečej)
- Viša gimnazija, potom Nepotpuna gimnazija i na kraju Građanska škola u Srbobranu i
- Niža stručna (šegrtska) škola u Srbobranu
Pred sami početak Drugog svetskog rata, školske 1940/41. godine, u Srbobranu je u četvororazrednoj osnovnoj školi, radio je 31 učitelj (od toga 3 učitelja za rad u odeljenjima na mađarskom jeziku kao i 2-3 učiteljice – časne sestre) i tri zabavilje.
U Turiji je u osnovnoj školi pred Drugi svetski rat radilo 10 učitelja i jedna zabavilja.
U Nadalju je 1933/34. školske godine bilo 367 učenika, 8 učitelja i jedna zabavilja.
(Izvor: dr Radoslav Subić, Obrazovanje i vaspitanje u opštini Srbobran 1703-1983, Novi Sad, 1984.)
