Prva srpska čitaonica – biblioteka u Srbobranu (Sentomašu) osnovana je odlukom Skupštine Srpske pravoslavne crkvene opštine 1869. godine, u prostorijama parohijskog doma. Predlog za osnivanje dao je 10. aprila 1869. godine sveštenik Lazar Kaćanski. Već na sledećoj sednici Skupštine 1. maja 1869. godine, doneta je odluka o osnivanju i izradi Ustava (Statuta).
Zapisnik sa ove sednice Skupštine potpisali su: Toša Hadnađev, predsednik Crkvene opštine, Lazar Kaćanski, perovođa, i članovi: Lazar Manojlović, Radivoj Mudrinski, Novak Golupski, Adam Nikolić, Vasa Nićin, Ilka Janković, Laza Popić, Lazar Gavanski, Nića Stričević, Teodor Radišić, Jovan Manojlović, Lazar Nićin, Jovan Nastić, Paja Damjanović, Nestor Cvetnarov i još tri nečitka potpisa.
Iz ovog perioda sačuvani su ovalni pečat i nalepnica za knjige, na kojima je tekst: „Srpska čitaonica u Sentomašu”. Prema spisku knjiga, Srpska čitaonica je 1887. godine raspolagala sa 873 knjige, stotinama svesaka letopisa Matice srpske i bila pretplaćena na 16 različitih naslova raznih novina.
Iz sačuvanog dokumenta pisanog izuzetno lepim rukopisom pod naslovom „Spisak knjiga sentomaške čitaonice 1884-1888. godine”, može se zaključiti da je 556 knjiga na srpskom jeziku, 128 na nemačkom, 4 knjige na mađarskom i 4 knjige na ruskom jeziku.
Čitaonica se obogaćivala knjigama ne samo kupovinom, već i poklonima, o čemu svedoči poduži spisak darodavaca.
Osim izdavanjem knjiga za čitanje, Srpska čitaonica u Srbobranu je organizovala i predavanja usmerena na prosvećivanje iz najkorisnijih oblasti. Tako je u polugodišnjem izveštaju od 4. maja 1875. godine zapisano da je održano 7 predavanja:
- Jovan Nastić „O koristi javnih narodnih predavanja”
- Jovan K. Borjanović „O koristi voćarstva”
- Mladen Gregorović „Kako da se naš narod od materijalne propasti sačuva”
- paroh Majinski „O grehu, njegovim posledicama i leku”
- Mladen Stojanović „O radu uopšte”
- Laza Teodorović „O novcu i novčanim zavodima kao činiocima privrede u novijem dobu”
- paroh Kaćanski „O značaju i važnosti Čitaonice”
Između dva rata, Čitaonica je nastavila sa radom sporadično i sve slabije. Čitaoci su uglavnom bili građani okupljeni u Crkvenom odboru i najrevnosniji pravoslavni vernici. U tom međuratnom periodu, uspešno se razvijaju đačke biblioteke, prvo Gimnazije, pa Građanske škole, čiji je rad bio veoma uspešan i primeren u svakom pogledu. U njihovim okvirima svoju aktivnost su razvijale đačke literarne družine.
U godinama neposredno pred Drugi svetski rat, uspešno je radila pozajmna biblioteka u knjižari Luke Subakova. Za pozajmljenu knjigu na čitanje, građani su plaćali simboličnu naknadu. U ovoj pozajmnoj biblioteci su se uz poverenje mogle dobiti na čitanje i zabranjene knjige. Izbijanjem Drugog svetskog rata, ova biblioteka prestaje sa radom.
U periodu okupacije 1941-1945. godine, u celoj Bačkoj je bilo zabranjeno štampanje knjiga na srpskom jeziku, pa je svaka knjiga na srpskom jeziku smatrana za dragocenost. U tom periodu, krišom od okupatora, vernici su pozajmljivali knjige za sebe i druge pripadnike srpskog naroda iz Srpske čitaonice, za koju okupator nije znao. Uhapšene omladince, pripadnike NOP-a, agenti su u zatvorima posle batinanja i mučenja, između ostalog pitali i šta čitaju. Od knjiga koje su čitali, zavisio je stepen mučenja, zatvorski režim i presuda prekog suda.
Završetkom Drugog svetskog rata, u Srbobranu je osnovan Kulturno-prosvetni Savet opštine na čiju inicijativu je oktobra meseca 1945. godine osnovana Narodna knjižnica i čitaonica. Početni fond knjižnice je iznosio 500 knjiga iz pozajmne biblioteke Luke Subakova i 240 knjiga sakupljenih akcijom u vidu poklona građana. Knjige su bile pohranjene u prostorijama Narodnog fronta u glavnoj ulici br. 3 i izdavane dva puta nedeljno. Tek osnovana knjižnica, radila je do polovine 1947. godine dosta neredovno. Zato se osetila potreba da se njen rad unapredi i bolje organizuje.
Najrevnosniji čitaoci, predvođeni grupom prosvetnih radnika, sazivaju 14. septembra 1947. godine Skupštinu Narodne knjižnice i čitaonice na kojoj je izabran Upravni odbor, a knjižnica i čitaonica premeštena u lokal u zgradi u glavnoj ulici odmah pored porte pravoslavne crkve (zgrada je porušena i sada se tu nalazi park). Održavanjem književnih večeri za učenike i odrasle, unapređen je sadržaj njenog rada. U akciji „Nedelja knjige” organizuju se izložbe knjiga radi popularizacije knjige, kupovine knjiga u cilju povećanja knjižnog fonda i drugo.
Prema podacima iz 1949. godine, biblioteka je ukupno imala 405 članova, a knjižni fond je iznosio 1.020 knjiga.
Usled nedostatka prostorija, Narodna knjižnica i čitaonica je 1951. godine na kratko prekinula svoj rad, ali već 20. maja 1952. godine zahvaljujući požrtvovanim naporima prosvetnih radnika i ljubitelja knjige, knjižnica i čitaonica dobijaju nove prostorije u centru Srbobrana, u lokalu u glavnoj ulici u zgradi broj 7. Biblioteka napreduje, uvećava se knjižni fond koji je 1953. godine iznosio 1.756 naslova.
U toku1953. godine u Narodnoj knjižnici i čitaonici održana su sledeća predavanja: „Slika iz poljoprivrede Švajcarske” (predavanje održao dr A. Kaunter, ekspert OUN), zatim „Značaj prvog srpskog ustanka”, pa prikaz speva „Smrt Smail-age Čengića” i drugo. Održano je i 6 čitalačkih časova na kojima su čitana dela A. Šantića, B. Radičevića, S. Matavulja, Đ. Jakšića i druga. Književno veče je bilo posvećeno stvaralaštvu Radoja Domanovića.
Tokom te 1953. godine pokrenuto je pitanje prisajedinjenja stare „Srpske čitaonice” iz 1869. godine, smeštene i sačuvane u prostorijama Srpske pravoslavne crkve, sa novoosnovanom Narodnom knjižnicom i čitaonicom u Srbobranu, kao što je to učinjeno u drugim mestima Vojvodine neposredno posle rata. Tim povodom, Narodna knjižnica i čitaonica je uputila molbu Crkvenom odboru da svetovne knjige predaju Narodnoj knjižnici i čitaonici jer „ne bi imalo nikakvog opravdanja da te knjige i dalje stoje zaključane i pod prašinom, umesto da služe svojoj namenjenoj svrsi.” Crkveni odbor je odbio da preda knjige, pod izgovorom da će reaktivirati do sada zanemarenu Srpsku crkvenu čitaonicu. Međutim, niti je stara Srpska čitaonica reaktivirana, niti su knjige predate Narodnoj biblioteci. Još uvek se nalaze u prostorijama parohijskog doma u porti Crkvene opštine u Srbobranu.
Narodnoj knjižnici i čitaonici se 1. marta 1955. godine pripaja Mađarska knjižnica koja je do tada bila u sastavu mađarskog kulturnog društva, pa joj se naziv menja u Narodna biblioteka Srbobran, a finansiranje njene delatnosti se vrši iz budžeta Opštine Srbobran. Zahvaljujući redovnim dotacijama iz budžeta opštine, knjižni fond se povećava na 4.185 knjiga, od kojih je 1.542 knjige na mađarskom jeziku. Paralelno sa knjižnim fondom, povećava se i broj aktivnih čitalaca na 575.
Narodna biblioteka Srbobran je 1955. godine premeštena u novoizgrađeni Zadružni dom, na sprat, gde je dobila jednu svetlu i prostranu prostoriju, dok će predsoblje privremeno služiti za čitaonicu. U proleće aprila meseca 1960. godine, Narodna biblioteka je sa sprata Zadružnog doma preseljena u funkcionalne i preuređene prostorije u prizemlju zgrade. Na taj način su otklonjene dotadašnje nevolje sa nedostatkom prostora i stvoreni su elementarni uslovi za sadržajniju i uspešniju delatnost biblioteke. Uz nove prostorije, nabavljen je i zamenjen neodgovarajući nameštaj.
Narodna biblioteka je ostala u Zadružnom domu ukupno 30 godina, sve dok 1985. nije premeštena u porodičnu kuću Gavanskih, u glavnoj ulici broj 19, u kojoj se i danas nalazi.
Za biblioteku u opštini, 1961. godina je bila izuzetno značajna. Narodni odbor opštine Srbobran je 24. februara 1961. godine doneo odluku o proglašenju Narodne biblioteke Srbobran za Opštinsku Narodnu biblioteku Srbobran. U članu 2. Odluke piše: „Biblioteka „Jovan Popović” iz Turije i Knjižnica „Svetozar Miletić” iz Nadalja prestaju da postoje kao posebne ustanove ovog Odbora i vezuju se za Opštinsku Narodnu biblioteku Srbobran organizaciono, administrativno i finansijski, te na taj način predstavljaju njene ogranke.”
Prilikom spajanja, u knjižnom fondu Biblioteke u Srbobranu je bilo 6.765 knjiga, u Turiji 3.002 knjige i u Nadalju 1.576 knjiga. Ukupno, knjižni fond je iznosio 11.343 knjige.
U cilju sređivanja knjižnog fonda, u toku 1961. godine je izvršeno inventarisanje, signiranje i katalogizacija knjiga po UDK sistemu.
Uz ovako obezbeđene uslove, jedinstvena Narodna biblioteka opštine Srbobran uspešno je u narednim godinama povećavala knjižne fondove i unapređivala svoju delatnost u sva tri mesta opštine, sve do 1966. godine.
U sva tri naseljena mesta opštine, osnivaju se 1966. godine posebni domovi kulture, u čiji sastav ulaze i biblioteke. Domovi kulture su tako pored bibliotečke delatnosti imali još obrazovnu, amatersku i kinematografsku delatnost sve do 1. januara 1978. godine.
Od 1. januara 1978. godine, sjedinjeni su do tada posebni domovi kulture u jednistveni Dom kulture „Petar Drapšin” za teritoriju opštine Srbobran, sa sedištem u Srbobranu.
U ovakvoj organizaciji Doma kulture, bibliotečka delatnost se obavljala sve do 31. januara 1980. godine, kada se ponovo osniva jedinstvena Narodna biblioteka sa sedištem u Srbobranu, ali i dalje u sastavu Doma kulture „Petar Drapšin”. Narodna biblioteka se 1997. godine izdvaja iz Doma kulture i postaje zasebno pravno lice.
Knjižni fond je obrađen po UDK sistemu. Sačinjen je autorsko – imenski katalog, katalog naslova dela, stručni katalog (po univerzalnoj decimalnoj klasifikaciji), kao i analitičko – predmetni katalog za književnost. Kataloški opis se vrši po međunarodnom standardu.
Knjižni fond Narodne biblioteke danas broji blizu 44.000 naslova na srpskom i mađarskom jeziku, kao i bogatu zavičajnu zbirku koja je osnovana 1980. godine. Posebno treba istaći dečije odeljenje biblioteke, koje zvanično postoji od 1960. godine. Dečji knjižni fond je razvrstan prema uzrastu na sledeći način:
- slikovnice
- knjige za mlađi uzrast (deca 6-8 godina)
- knjige za srednji uzrast (deca 9-11 godina)
- knjige za omladince (12-14 godina)
U svojoj značajnoj delatnosti, kroz uspešnu saradnju sa Dečijim vrtićem „Radost”, biblioteka posebnu pažnju posvećuje deci predškolskog uzrasta. Tako je između ostalog u okviru saradnje, u nekoliko odeljenja dečijeg vrtića organizovala „kutak knjige”. Knjige u „kutku” su se periodično i redovno menjale.
Bibliotekari su ostvarili uspešnu saradnju i sa učiteljima razredne nastave, pa su časovi lektire u pogodnim prilikama održavani u biblioteci.
Biblioteka ima svoje ogranke u Turiji i Nadalju. Registrovana je i za izdavačku delatnost.
Pored svoje osnovne delatnosti, zaposleni u biblioteci svojim sugrađanima nude i brojne kulturne sadržaje u vidu književnih večeri, tematskih predavanja, tribina, likovnih izložbi…
Narodna biblioteka i čitaonica „Jovan Popović” u Turiji, osnovana je 27. avgusta 1870. godine kao „Srpska čitaonica”. Osnivač „Srpske čitaonice” u Turiji je sveštenik Petar Čolić, koji je bio i njen prvi predsednik. Pravila čitaonice su odobrena tek 9. decembra 1872. godine, pa je za zvaničnu godinu osnivanja biblioteke do sada uvek uzimana ta 1872. godina, a ne 1870. kada je „Srpska čitaonica” stvarno osnovana.
„Srpska čitaonica” u Turiji je delila sudbinu većine seoskih biblioteka tog doba. Osnovao ju je sveštenik, bila je smeštena uz kafanu i prinuđena da se često seli, zavisno od nacionalne svesti i dobe volje vlasnika kuće ili kafane.
U teškim uslovima, bez prostorija i sigurnih finansijskih sredstava, mnoge seoske biblioteke su prestajale sa radom. Opstajale su biblioteke u onim selima gde je patriotska svest nacionalnih pregalaca bila na zavidnom nivou. Sa radošću danas konstatujemo da je jedna od takvih bila i „Srpska čitaonica” u Turiji, koja je u prošlosti bila stecište kulturno – prosvetnog života i rada u svojoj maloj sredini.
„Srpska čitaonica” u Turiji je od svog osnivanja imala Upravni odbor, koji je iz svojih redova birao predsednika, potpredsednika, sekretara i blagajnika.
Za početni period postojanja, i pored upornih nastojanja, nije se mogao utvrditi tačan broj knjiga. Sveštenik Vasilije Jojkić je zabeležio da je u 1870. godini Čitaonica imala oko 100 knjiga.
Pravila „Srpske čitaonice” u Turiji, nažalost, nisu sačuvana. Iz sedničkih zapisnika Upravnog odbora se zaključuje da su novi članovi primani na osnovu podnete molbe. U članstvo su prema pravilima primani primerni građani.
Turija je 1870. godine imala 2.530 stanovnika, a njih 50 su bili članovi Čitaonice. Broj članova narednih nekoliko decenija nije prelazio 100.
Jubilej 25. godina postojanja „Srpske čitaonice” u turiji je proslavljen 27. avgusta 1895. godine. Proslavi su prisustvovali izaslanici srpskih čitaonica iz Srbobrana, Starog Bečeja, Gospođinaca, kao i izaslanici Srpske zanatlijske čitaonice iz Vršca. Stigli su mnogi telegrami čestitke iz Sremskih Karlovaca, Vršca, Pančeva, Beograda, čak i iz Nemačke od petorice Srba.
Od posebnog je značaja telegram Jovana Jovanovića Zmaja koji glasi: „Čitaonica vaša dokaz je svesti, sloge vaše, pa kako se ne bi radovao današnjoj proslavi njene dvadesetpetogodišnjice – radujem se dušom i srcem.”
Prva sednica Upravnog odbora posle Prvog svetskog rata održana je 5. novembra 1919. godine, od kada se u svim narednim zapisnicima upotrebljava izraz „Srpska knjižnica” i „Srpska biblioteka”, pošto je stari naziv „čitaonica” prevaziđen.
U godinama pred Drugi svetski rat, studenti iz Turije u Srpskoj biblioteci razvijaju bogatije sadržaje osnivanjem raznih kulturno – umetničkih sekcija: dramske, horske, tamburaške i druge. U sekcijama se okupljaju omladinci, među kojima se šire napredne ideje, odžavaju aktuelna predavanja.
Omladina je u proleće 1940. godine priredila veoma uspelu izložbu knjiga koju su posetili ne samo građani Turije, već i učenici Građanske škole iz Srbobrana i književnik Jovan Popović. U to vreme Srpska biblioteka u Turiji je imala preko 3.000 knjiga i blizu 500 članova.
Upravo iz redova pregalaca okupljenih oko Srpske biblioteke postaće rukovodioci, prvoborci i najhrabriji pripadnici narodnooslobodilačkog pokreta u Turiji.
Za vreme okupacije tokom Drugog svetskog rata, zabranjena je delatnost biblioteke u Turiji. Knjige se nisu smele izdavati, niti su se članovi smeli okupljati. Osećajući opasnost po vredno kulturno blago, sve knjige su predate Matici srpskoj na čuvanje, koja ih je 10. decembra 1945. godine, nakon rata, vratila u Turiju.
Posle Drugog svetskog rata, Narodna biblioteka i čitaonica „Jovan Popović” u Turiji, proslavila je jubilej 80 godina svog postojanja 22. i 23. marta 1952. godine. U okviru proslave, Amatersko pozorište „Branislav Nušić” iz Turije izvelo je pozorišni komad Izbiračica od Koste Trifkovića. Proslavu je uveličalo i amatersko pozorište i Muzička škola iz Starog Bečeja. Na književnoj večeri su učestvovali književnici: Boško Petrović, Bogdan Čiplić, Dušan Kostić i Stevan Raičković. Biblioteka je tada primila brojne poklone u novcu i knjigama od ustanova i preduzeća iz Beograda i Novog Sada, kao i od pojedinaca. Matica srpska je poklonila turijskoj Biblioteci preko 60 vrednih knjiga. Na proslavi su bili brojni gosti iz Srbobrana i Novog Sada, Beograda i drugih mesta.
U istoriji Narodne biblioteke i čitaonice u Turiji, 1956. godine je označena kao početna godina bogatijih sadržaja i novog poleta, ne samo bibliotečke delatnosti, već u sveukupnoj prosveti i kulturi u Turiji. Inicijatori i pregaoci su bili mladi prosvetni radnici koji su paralelno sa radom u školi organizovali kulturno-prosvetni život u mestu. Biblioteka i čitaonica je bila svakodnevno otvorena za čitaoce. Jednom mesečno je održavano književno veče. Pri biblioteci i čitaonici je osnovan Narodni univerzitet, na kome su jednom sedmično održavana naučno-popularna predavanja sa predavačima koji su bili prosvetni radnici iz mesta. U okviru delatnosti Narodnog univerziteta, u zimskim mesecima su organizovani kursevi za obrazovanje poljoprivrednih proizvođača, za prosvećivanje ženske seoske omladine i drugi. U biblioteci i čitaonici je osnovana i šahovska sekcija, koja je u večernjim časovima, a naročito nedeljom pre podne, okupljala brojne ljubitelje šaha. Rad dramske, folklorne i muzičke sekcije u okviru Amaterskog pozorišta „Branislav Nušić” ostvarivao je takođe zapažene rezultate, pa su turijski amateri bili poznati u Vojvodini i Srbiji.
Od 24. februara 1961. godine Narodna biblioteka i čitaonica „Jovan Popović” u Turiji postaje ogranak jedinstvene opštinske Narodne biblioteke sa sedištem u Srbobranu, a svega 5 godina kasnije, 1. jula 1966. godine, se izdvaja iz Opštinske narodne biblioteke i pripaja se novoformiranom Domu kulture u Turiji.
Svoj treći jubilej – stogodišnjicu postojanja, Narodna biblioteka i čitaonica u Turiji je proslavila 9. decembra 1972. godine. Na svečanoj akademiji oistorijatu Biblioteke je govorio Dragomir Popnovakov, književnik iz Turije. Na književnoj večeri učestvovali su književnici Miroslav Antić, Pero Zubac i Miroslav Nastasijević. Predstavnici Matice srpske iz Novog Sada su uručili turijskoj biblioteci poklon od 300 knjiga. Na proslavi stogodišnjice biblioteke su pored meštana, učestvovali i brojni gosti iz srbobrana i okolnih mesta.
Od 1. januara 1978. godine udružuju se sva tri doma kulture u opštini Srbobran u jedinstveni Dom kulture „Petar Drapšin”, u čiji sastav ulaze i sve tri biblioteke iz Srbobrana, Turije i Nadalja. Te godine je biblioteka u Turiji doživela veliku nesreću. Izgorela je zgrada biblioteke i jedan deo knjiga u požaru koji je izbio 9. oktobra 1978. godine.
U biblioteci u Turiji se nekoliko decenija sakupljao materijal za zavičajnu zbirku, ali je u potpunosti izgoreo u požaru 1978. godine. Zavičajna zbirka je ponovnim prikupljanjem građe obnovljena 1984. godine.
U okviru Doma kulture se 31. januara 1980. godine osniva Narodna biblioteka Srbobran kao organizaciona jedinica, tako da su opet biblioteke iz sva tri mesta opštine objedinjene, a 1997. godine se Narodna biblioteka Srbobran izdvaja iz Doma kulture i postaje zasebno pravno lice.
Danas je Narodna biblioteka i čitaonica „Jovan Popović” u Turiji ogranak Narodne biblioteke Srbobran sa sedištem u Srbobranu.
Srpska narodna biblioteka i čitaonica u Nadalju, prema navodima Dragiše Šijačkog, dugogodišnjeg učitelja u Nadalju, osnovana je 1905. godine. Međutim, naknadna istraživanja su pokazala da je čitaonica u Nadalju postojala još 1878. godine. Naime, u novosadskoj Zastavi je februara 1878. godine objavljen dopis o osnivanju Srpske čitaonice u Nadalju. U tom dopisu saznajemo da je čitaonica bila pretplaćena na 7 listova i da je imala 11 članova koji su plaćali godišnju članarinu u iznosu od 6 forinti, a ima i dobrovoljnih priloga. Čitaonica je bila smeštena u kući Pante Surdučkog, predsednika Crkvene opštine, koji je ustupio jednu sobu na besplatno korišćenje za ovu svrhu.
Januara 1902. godine u novosadskom Braniku objavljena je vest da je na Svetog Savu osvećena čitaonica u Nadalju, ali se ne spominje gde je tada bila smeštena, niti drugi podaci o njenom radu.
Prema navodima Dragiše Šijačkog, biblioteka i čitaonica u Nadalju, koja je 1905. godine verovatno reorganizovana a ne osnovana, bila je smeštena u gostionici Stevana Bukinca. Tada je imala oko 400 knjiga kupljenih prilozima meštana, a primala je i nekoliko novina. Jedan od najaktivnijih utemeljivača čitaonice bio je veoma načitani zemljoradnik Lazar Stošić.
Iz zapisnika sa skupštine Pravoslavne crkvene opštine u Nadalju, održane februara 1908. godine, saznajemo da su u selu tada svoje izdvojene biblioteke imali meštani Mađari i Nemci sa knjigama na svojim jezicima koje im je poklonila politička opština. Kako su za Srbe, zbog neznanja ovih jezika, te knjige bile nedostupne, usvojena je odluka da Pravoslavna crkvena opština odredi stalnu godišnju svotu za srpsku biblioteku, kao i da zamoli Maticu srpsku da povremeno pokloni neko svoje izdanje ovoj ustanovi. Tri godine kasnije (1911), Pravoslavna crkvena opština je odlučila „da se osnuje i srpska biblioteka” i da se za tu svrhu svake godine izdvaja određena suma novca. Prema drugom izvoru, u Nadalju je 1911. godine osnovana Srpska ratarsko-zanatlijska čitaonica. Iz svega ovoga bi se moglo zaključiti da se biblioteka više puta osnivala i ubrzo prestajala sa radom, ili se pod osnivanjem podrazumevala samo reorganizacija sa promenom naziva ustanove.
Kada je završen Svetosavski dom 1916. godine, biblioteka i čitaonica su u toj zgradi dobile dve prostorije. Međutim, čitaonica nije radila nedeljom i praznikom, jer su istu prostoriju u te dane koristili bogomoljci. Usluge u čitaonici i biblioteci dobrovoljno su obavljali učitelji kojima su naizmenično pomagali zemljoradnik Lazar Stojšić i trgovac Stevan Tatić.
Posle Prvog svetskog rata obnovljen je rad čitaonice. Pri njoj je osnovano Srpsko omladinsko kolo. Januara 1921. godine podneta je molba Crkvenoj opštini da čitaonica i dalje besplatno koristi prostoriju u Svetosavskom domu. Molba je pozitivno rešena pod uslovom da se prostorije održavaju u najboljem redu.
Između dva svetska rata biblioteka i čitaonica bile su u istim prostorijama Svetosavskog doma, a fond knjiga se znatno povećao prilozima imućnijih meštana i sredstvima političke opštine. Usluge u biblioteci i čitaonici dobrovoljno su obavljali učitelji, studenti i srednjoškolci. U ovom periodu, Svetosavski dom je bio središte kulturno-prosvetnog života sela, jer, pored biblioteke i čitaonice, ovde se održavane predstave amaterskog pozorišta i hora, kao i razna predavanja. U tim aktivnostima isticali su se učitelji Miroslav Miković i Dimitrije Čelović. U međuratnom periodu, pri Narodnoj osnovnoj školi, ustanovljene su učiteljska i đačka knjižnica, svaka sa oko 300 knjiga, dok je Srpska narodna biblioteka i čitaonica 1933. godine imala 621. knjigu. Tako je bibliotečki fond u selu sačinjavalo preko 1.200 knjiga.
Pred Drugi svetski rat, biblioteka i čitaonica znatno su proširile svoju ulogu novim sadržajima rada i postale središte okupljanja omladine. Time su najviše doprineli sveštenik Vujica Gajinović, bogoslov Marko Grujić i učitelj Branislav Živanov. Ubrzo je popunjen knjižni fond delima naprednih pisaca domaće i strane književnosti. Pod okriljem čitaonice, uspešno je delovala dramska i tamburaška sekcija. Biblioteka sa čitaonicom se 1939. godine seli u stan sveštenika, što je omogućavalo lakši rad na okupljanju mladih.
Međutim, ovaj lepi uzlet biblioteke i čitaonice prekinuli su rati okupacija. Pred ulazak okupatorske vojske u selo, u bašti parohijske kuće su zakopane knjige za koje se pretpostavljalo da bi ih okupator mogao uništiti. Za vreme rata je radila samo školska knjižnica , dok su knjige iz narodne biblioteke i čitaonice čuvane u stanu sveštenika.
Neposrednoposle oslobođenja Nadalja, omladina 1944. godine, između ostalih aktivnosti, uspešno radi i na kulturno-prosvetnom polju. Prikupljene knjige su prenete u Svetosavski dom, u prostorije omladine, te je biblioteka uspešno otpočela sa radom. Nažalost, polet mladih u radu biblioteke nije dugo trajao, pa je do 1949. godine nastao prekid u njenom radu.
Godine 1949. na inicijativu mladih, Biblioteka sa čitaonicom je ponovo počela sa radom. Bila je smeštena u prazan učiteljski stan. Međutim, zbog nedostatka finansijskih sredstava, a i volje, prestaje da radi već posle dve godine, 1951.
Za kulturu i prosvetu u Nadalju je veoma značajna 1952/53. godina kada se podmlađuje kolektiv dolaskom novih nastavnika u školu. Škola se uređuje i obnavlja i postiže zavidne obrazovno-vaspitne rezultate, a paralelno sa razvojem i unapređenjem školstva, donosi se odluka o osnivanju Biblioteke i čitaonice. Otpočelo se sa prikupljanjem knjiga i u bivšoj trgovinskoj radnji Ivana Dekanića, Biblioteka sa čitaonicom je krajem decembra 1952. godine uz prigodnu svečanost otvorena i otpočela sa radom. Knjižni fond je iznosio oko 600 knjiga. U okviru Kulturno-prosvetnog društva „Boško Mažić”, pored biblioteke i čitaonice, osnovana je i uspešno radila i dramska sekcija. Osnovana je i šahovska sekcija, za koju su sledeće godine obezbeđene prostorije i odgovarajući nameštaj.
Ubrzo nakon osnivanja jedinstvene Opštinske Narodne biblioteke 24. februara 1961. godine, Narodna biblioteka i čitaonica „Svetozar Miletić” u Nadalju, dobija odgovarajuće prostorije u Zadružnom domu, gde se i danas nalazi kao ogranak Narodne biblioteke sa sedištem u Srbobranu.
(Izvor: dr Radoslav Subić, Biblioteke i čitaonice u opštini Srbobran 1869-1994, Srbobran, 1994.)
