Početak Revolucije
Prema zvaničnoj mađarskoj statistici koju nam donosi Toša Iskruljev u svojoj knjizi Srbobran i Srbobranci, 1844. godine, neposredno pred Revoluciju, u Srbobranu je živelo 8.830 Srba i 2.764 Mađara, ili ukupno 11.594 žitelja.
Revolucija je izbila 15. marta u Pešti gde je čuveni mađarski pesnik Petefi Šandor (inače srpskog porekla i krštenog imena Aleksandar Petrović) ukrašen kokardom sa mađarskom trobojkom recitovao stihove svoje slavne pesme Na noge Mađari (Talpra magyar), kojom je budio nacionalnu svest svojih sunarodnika. Revolucija je u početku bila uperena protiv dotadašnjeg feudalnog stanja, pa je tada u Pešti proglašena jednakost svih građana, ukidanje posebnih prava koja su uživali plemići, grofovi i baroni, a seljaci su oslobođeni obaveze davanja desetine prinosa spahiji. Tu se posebno istakao Lajoš Košut svojim vatrenim govorima, tako da je sav narod u njemu video vođu mađarske revolucije.
Ovu revoluciju su i Srbi pozdravili i sa radošću joj se pridružili, pa su tako u Sentomašu na pravoslavnoj crkvi postavili mađarski barjak, a narod je po ulicama radosno klicao: „Živeo Košut Lajoš, mađarski vođa! Živela sloboda! Živela jednakost! Živelo bratstvo!” Na svim srpskim kućama istaknuti su mađarski barjaci, a Srbi se okupljaju u veliku masu i sa mađarskom zastavom odlaze da pozdrave Mađare do katoličke crkve gde razni govornici veličaju bratstvo Srba i Mađara. Na mestu današnjeg Tržnog centra u Srbobranu postojala je niska zgrada u kojoj je bila opštinska kafana i tamo je priređena igranka na kojoj su Srbi i Mađari zajedno igrali srpsko kolo i mađarski čardaš. Sutradan, mnogi Srbi su se upisivali u mađarske dobrovoljačke redove da se pod Košutovom zastavom bore za slobodu Mađarske od Austrije.
Međutim, 27. marta u Novom Sadu održava se zbor na kojem se odlučuje da se, uprkos protivljenju pojedinih uglednih ljudi (između ostalih i Isidora Nikolića Džavera iz Sentomaša), pošalje delegacija u Peštu koja je od Mađarske vlade i Lajoša Košuta tražila da se Srbima u Mađarskoj priznaju prava koja su im obećana još 1690. godine nakon Velike seobe Srba. Ali Košut nije hteo ni da čuje za Srbe i njihova prava, govoreći da u Mađarskoj postoji samo mađarski narod. Ovakvo drsko ponašanje Košutovo je Srbe uvredilo i ona prijateljska, bratska veza koja je nedavno sklopljena u Sentomašu i drugim mestima između Srba i Mađara, odjedanput se razbila. Na skupu koji je održan u porti Saborne crkve u Novom Sadu, srpska delegacija je podnela izveštaj o neuspeloj misiji, što je izazvalo revolt naroda koji iz crkve iznosi pravoslavne matice pisane na mađarskom jeziku i javno ih spaljuje. Istog dana narod odlazi u Sremske Karlovce i traži sazivanje velike narodne skupštine, a međusobni odnosi Srba i Mađara širom Bačke se zaoštravaju. Spaljuju se pravoslavne matične knjige vođene na mađarskom jeziku u Kulpinu, Molu, Petrovom Selu, Bačkom Gradištu, Žablju i po drugim mestima.
Velika narodna skupština u Sremskim Karlovcima
Zbog odbijanja mađarske revolucionarne vlade da zadovolji opravdane zahteve Srba za njihova osnovna nacionalna prava na slobodu i upotrebu maternjeg jezika, mitropolit Josif Rajačić saziva Veliku narodnu skupštinu u Sremskim Karlovcima 13.-15. maja (1-3. maja po starom kalendaru) 1848. na kojoj je proglašena autonomna Srpska Vojvodina, mitropolit Josif Rajačić je proglašen za patrijarha, a za vojvodu Stevan Šupljikac. Osnovan je i Glavni odbor Srpskog narodnog pokreta u koji su izabrani i članovi porodica Manojlović i Mušicki iz Srbobrana. U radu Skupštine, aktivno je učestvovao i nastojatelj manastira Beočin, protosinđel Sergije Kaćanski, kasnije episkop gornjokarlovački, koji je rođen u Srbobranu 1813. godine. On se istakao sjajnim govorom i upravo na njegov predlog je mitropolija uzdignuta na rang patrijaršije, što je narod sa ushićenjem prihvatio. Uz svog strica Sergija, Skupštini je prisustvovao i rodoljubivi pesnik Stevan Vladislav Kaćanski Bard, rođen u Srbobranu 1828. godine, koji zbog svoje mladosti nije uzimao aktivnije učešće u radu Skupštine.
Odluke Majske skupštine primljene su u Kneževini Srbiji sa najvećim simpatijama, dok ih je mađarska vlada proglasila nezakonitim i „u suprotnosti sa ustavom i statutarnim jedinstvom”. Već 12. juna 1848. godine mađarska vojska pod vođstvom generala Janoša Hrabovskog napada Sremske Karlovce, ali doživljava poraz od srpske vojske predvođene mladim voždom Đorđem Stratimirovićem.
Tako je umesto zajedničke revolucije Srba i Mađara protiv Beča, počeo srpsko-mađarski rat.
Kneževina Srbija, iako u teškim prilikama, pomaže ustanicima u Vojvodini, pa već u drugoj polovini maja dobrovoljci pojedinačno prelaze u Vojvodinu, dok je organizovano upućivanje 12-15.000 dobrovoljaca iz Srbije izvršeno krajem juna 1848. godine. Na čelo dobrovoljaca iz Srbije je postavljen odlučni i hrabri vojvoda Stevan Knićanin.
U Narodnom pokretu Srba u Habzburškoj monarhiji, Srbobran je imao veoma značajnu ulogu, te je u našoj nacionalnoj istoriji zauzeo istaknuto mesto. U njemu su 1848/49. vođene najžešće borbe za Srpsku Vojvodinu, a zbog ispoljenog junaštva njegovih žitelja, Srbobran je postao simbol srpskog otpora i zbog toga dobio naziv „Srpska Sparta” (naspram naziva „Srpska Atina” koji i dan danas ponosno nosi Novi Sad).
Srbobran posle Majske skupštine
Po povratku iz Sremskih Karlovaca, okupljenom narodu u Srbobranu su prepričani patriotski govori sa Skupštine. Svi su počeli da uzvikuju: „Živeo srpski vojvoda Stevan Šupljikac! Živeo srpski patrijarh Josif Rajačić! Živela Srpska Vojvodina!” Potom je uzbuđeni narod došao pred pravoslavnu crkvu i zahtevao matične knjige vođene na mađarskom jeziku. Pošto su sveštenici odbili da ih daju, u crkvu utrči Avram Logošev, iznese knjige napolje i preda ih narodu da ih uništi. Viša Sivački – Baćin se popeo na crkveni toranj i odatle skinuo mađarsku zastavu i bacio je dole da je narod iscepa. Sve mađarske zastave su poskidane i istaknute austrijske uz povike: „Živeo car!” Na taj način su se zapravo srpske snage zajedno sa hrvatskim snagama bana Jelačića našle u službi Beča i njegove borbe sa mađarskim revolucionarima.
Kada su Mađari u Sentomašu videli cepanje mađarskih zastava i klicanje austrijskom caru, razbežali su se iz Srbobrana. Zanimljivo je da je sa njima prebegao i jedan kapetan Paja Đorđević, a nekoliko dana kasnije i njegov otac Avram Đorđević koji je bio jedan od četiri pravoslavna parohijska sveštenika u Srbobranu. Posle bekstva te svešteničke porodice, Srbi iz Sentomaša se naoružaše lovačkim puškama, kosama, kukama za vuču slame, sekirama, debelim štapovima na kojima je bio nataknut obostrano naoštren bajonet i postaviše straže na sve ulaze i izlaze iz sela.
Mađarska istoriografija nam donosi drugačije podatke. Naime, postoji svedočenje jednog honveda (mađarskog vojnika) Petera Časara (Császár Péter, 1822—1890), koji se kasnije amaterski bavio istorijom napisavši knjigu Istorija Ugarske od 435. do 1849. godine. On opisuje da se već tokom proleća 1848. godine proneo strah među mađarskim stanovništvom u Bačkoj da će biti ubijeni od strane Srba, a naročito prilikom okupljanja u crkvi za Uskrs u aprilu te godine. Časar beleži da je takav plan pokolja mađarskog stanovništva postojao i u Srbobranu, pa da je sveštenik Avram Đorđević upozorio katoličkog župnika Ferenca Čabija (Csáby Ferenc), koji je prazničnu misu odslužio ne tokom noći već odmah u subotu poslepodne. Kada su shvatili da su nadmudreni, okupljena rulja je svoj bes pokušala da iskali na ovoj svešteničkoj porodici, koja zbog toga beži iz Srbobrana, zajedno sa još Srba koji su stali u njihovu odbranu. Naoružani Srbi su, nakon ovih događaja, sprečili da selo napuste oni Mađari koji su tu ostali, pa su ih držali kao taoce već od aprila meseca. Takođe, isti izvor navodi da su neki od tih talaca pokušali da pobegnu Mađarima preko Krivaje prilikom prvog napada mađarske vojske 14. jula, i da su tada mnogi od njih surovo ubijeni.
Istoriografija na srpskom jeziku uglavnom ne spominje ove događaje, ali nam oni rasvetljavaju prebeg svešteničke porodice, zatim sudbinu Mađarskog lokalnog stanovništva, jer nije realan navod Toše Iskruljeva da su baš svi Mađari napustili Srbobran pre ratnih dejstava, a moguće da se većim brojem talaca mađarskog lokalnog stanovništva može objasniti i zašto se mađarska vojska okuplja baš oko Srbobrana i tamo započinje prvi veći sukob mađarske vojske i srpske odbrane (istine radi, treba reći da se u literaturi na mađarskom jeziku Srbi nazivaju pobunjenicima, a Mađari braniteljima svoje vekovne teritorije).
Kada su čuli da se dobro naoružani mađarski gardisti okupljaju u Starom Keru (Zmajevo) i Starom Bečeju, Srbi iz Sentomaša su hitno poslali izaslanike Gavru Drakulića i Aleksandra Hadžića u Sremske Karlovce. Oni su usput svratili u Jarak kod Rimskih šančeva nedaleko od Novog Sada gde su dobrovoljci iz Srbije i Šajkaške formirali odbranu. Kada su Srbijanci čuli za situaciju u Srbobranu, oni reše da odmah odu tamo ne čekajući odobrenje iz Sremskih Karlovaca, pa u Srbobran pošalju Jocu Dunđerskog koji se tu zatekao, da po njih iz Srbobrana pošalje što više zaprežnih kola.
Tako u Srbobran polovinom juna 1848. godine stigne preko 300 Srbijanaca sa tri topa. Predvodio ih je Stanko Savić sa još trojicom buljubaša. Sa Srbijancima je došao i Šajkaš Jaša Dobanovački, stražmešter iz Kaća, koji je kasnije postao kapetan. On i Savić su obišli naselje i odredili mesta za kopanje šančeva. Kopalo se bez odmora i danju i noću.
Pripreme za odbranu Srbobrana
Srbobran je zbog svog geografskog položaja u središtu Bačke imao značajnu stratešku poziciju. Sa južne strane je omeđen širokim i dubokim Velikim bačkim kanalom, a sa severne i istočne strane Srbobran je opasan rečicom Krivajom, koja se kod Turije uliva u Kanal. Samo sa zapadne strane je postojao suvozemni pristup između Krivaje i Kanala, ali i on je širok svega oko jedan kilometar. Na toj strani je, prema tome, bio najpotrebniji šanac.
Prema memorima Jovana Stefanovića Vilovskog, na toj zapadnoj strani je od Krivaje do Kanala iskopan šanac i podignut grudobran od zemlje sa prekidima, na kojima su bili bastioni. Ulaz je bio zaštićen nabojem. Uz grudobran je napravljena barutana. Prostor od ovog šanca do varoši upotrebljen je za logorište. Tu su bile daščare za stanovanje posade, koje su bile udaljene jedna od druge zbog odbrane od požara. Krovovi daščara su bili prekriveni zemljom.
Severoistočno od centra varoši, u blizini puta za Stari Bečej, na jednoj okuci rečice Krivaje, dobrovoljci iz Srbije su po uputstvu narodnog pukovnika Stevana Surdučkog izgradili malu, ali dobru tvrđavu. To je bio četvorostrani šanac 4×50 metara sa visokim grudobranom širine dva hvata (oko 3,80 m). Oko njega je bio dubok šanac i potom opet grudobran sa prednjim šancem. Kada je utvrđenje završeno, zaposeli su ga onih 300 Srbijanaca koji su došli u pomoć Srbobrancima. U utvrđenje su smeštena tri topa trofuntaša i jedan top šestofuntaš. Na dan Sv. apostola Petra i Pavla, šanac-tvrđava je osvećena i nazvana „Srbijanski šanac”, a potom „Srbobran” po Srbijancima koji su bili u njemu. Posle je po njemu i celo selo nazvano Srbobran.
Na severnoj strani je utvrđen drugi zidani most preko Krivaje na putu koji je vodio u Feketić, dok je na južnoj strani ispred drvenog mosta preko Velikog bačkog kanala podignut mostobran polukružnog oblika za odbranu glavnog ulaska u varoš.
Kada je utvrđivanje završeno, na predlog Jaše Dobanovačkog, Srbobran je podeljen na četiri kvarta i u svakom kvartu je ustanovljena jedna kompanija stalnih vojnika. Upisu u narodne vojnike Srbobranci su se oduševljeno odazvali, pa su ubrzo osnovane 4 kompanije narodne vojske od po 450 vojnika. Odmah nakon toga, svaka kompanija je izabrala sebi starešine.
- Na jugu, na mostobranu na Velikom bačkom kanalu – za narodnog kapetana je izabran Miloš Jocić, pravnik, za potporučnika (lajtnanta) Miloš Manojlović Dimin, a za narednika (stražmeštera) Mita Nastić.
- Na severoistoku, na mostu na Krivaji prema Starom Bečeju – za narodnog kapetana izabran je Danilo Nikolić, bogoslov, za potporučnika Toma Ivanić, za narednika Lazar Dinjaški.
- Na severnoj strani na mostu na Krivaji prema Feketiću za kapetana je izabran Novak Dunđerski, rođeni brat Lazara Dunđerskog, za narednika Mita Drakulić, a nešto kasnije je za potporučnika imenovan Đura Đorđević.
- Na zapadnoj strani prema Vrbasu – za narodnog kapetana je izabran Novak Sovre Golupski, za potporučnika Živan Popsavin, a za narednika Steva Aleksijević. U ovoj kompaniji je bio i rodoljubivi pesnik iz Srbobrana Stevan Vladislav Kaćanski Bard.
Izabrane starešine su potvrđene od srpskog patrijarha Rajačića i dobili su odgovarajuće diplome (potvrde). Nakon toga, razvijena je srpska zastava od svile na kojoj je pisalo „Za cara, veru i narodnost”. Novosadski prota Pavle Stamatović je osvetio zastavu i blagoslovio vojnike i narod. Zastava je potom predata odabranom barjaktaru Milošu Siminu i posle te svečanosti, kompanije su zauzele svoje odbrambene položaje.
Odbranu Srbobrana je pojačao i dolazak oko 300 Molaca pod komandom njihovog kapetana Josifa Berića. Oni su raspoređeni u srbijanski šanac prema Starom Bečeju. Takođe, u Srbobran dolazi i jedna kompanija petrovaradinskih graničara pod komandom lajtnantna, kasnije kapetana Todora Bosnića, koga je patrijarh postavio za glavnog komandanta nad celom vojskom u Srbobranu. Pošto je pregledao i obišao sve položaje u Srbobranu, on sa svojom vojskom zauzme najopasniji položaj na zapadu prema Vrbasu.
Prvi napad na Srbobran
Bosnić je stigao u pravo vreme u Srbobran, jer svega tri dana nakon njegovog dolaska, u noći između 13. i 14. jula 1848. godine mađarska vojska pod komandom generala barona Filipa fon Behtolda, izvršila je prvi napad na Srbobran sa ukupno oko 5.000 ljudi i 17 topova. Napad je izvršen sa tri strane: na mostobranu na Kanalu, na feketićkom mostu na Krivaji i na šanac Srbobran prema Starom Bečeju. Napad je uspešno odbijen iz sva tri pravca sa minimalnim gubicima na obe strane. Ovom prvom borbom mađarske vojskovođe su se uverile da se Srbobran ne može lako zauzeti, dok su Srbi dobili samopouzdanje i veru u uspeh.
Usledilo je nekoliko nedelja zatišja u toku kojeg je izgrađen još jedan šanac između Krivaje i Kanala na istoku naselja, u Tuku. U taj šanac postavljeno je 100 vojnika sa jednim topom pod komandom Mite Hadžića, a sa ciljem da se spreči da neprijatelj napravi most na Krivaji između Srbobrana i njenog ušća kod Turije.
Početkom avgusta, u Srbobran stiže i mladi vožd general Đorđe Stratimirović radi uvida u stanje odbrane. Sa druge strane, general Behtold dobija pojačanje koje se grupiše sa svih strana oko Srbobrana: kod Bečeja, Temerina, Jarka, Siriga, Malog Kera (Bačkog Dobrog Polja) i Vrbasa, a nešto manje i na severu kod Feketića. Zbog toga patrijarh Josif Rajačić šalje pojačanje u Srbobran i postavlja za komandanta odbrane kapetana, a kasnije i generala Petra Bigu, koji je uživao glas valjanog i pouzdanog komandanta, a bio je i omiljeni starešina u vojsci i narodu.
Kapetan Petar Biga je sa varadinskim bataljonom kao pojačanjem stigao u Srbobran 18. avgusta 1848. godine i odmah obišao i pregledao sve položaje i utvrđenja u Srbobranu, a potom od kapetana Bosnića preuzeo komandu nad svim trupama u Srbobranu.
Drugi napad na Srbobran
Dobivši izveštaj iz Bečeja da će napad mađarske vojske uslediti 19. avgusta, Biga šalje poručnika Peru Jovanovića sa kompanijom vojnika i jednim topom u Turiju da pojača tamošnji položaj. Prema Jovanu Stefanoviću Vilovskom, celokupna posada u Srbobranu i Turiji za odbranu pred drugi napad mađarske vojske bila je 5.755 ljudi i 24 topa raznih veličina, a posadu su sačinjavali dobrovoljci iz Srbije, Srbobranci, Šajkaši, Molci i dva bataljona Varadinaca.
Sa druge strane, poučen neuspehom iz prvog napada, general Behtold se trudio da većinu svoje vojske rasporedi na zapadnu i južnu stranu Srbobrana, zbog čega je 17. avgusta 1848. godine svoj glavni štab premestio iz Starog Bečeja u Vrbas. Prema izvorima iz Ratnog arhiva u Beču, mađarska vojska je prilikom drugog napada na Srbobran imala 35.000 vojnika i 60 topova.
U 4 časa ujutro, 19. avgusta 1848. godine, počeo je drugi napad na Srbobran artiljerijskom paljbom sa svih strana na mostobran i utvrđenja. Zapaljiva artiljerijska zrna pogađala su i varoš, a artiljerijska paljba je trajala čitava dva sata neprekidno. Ispaljivane topovske kumbare pogađale su i Srpsku pravoslavnu crkvu u kojoj je u to vreme bilo bogosluženje. Jedna od kumbara je uletela u crkvu kroz prozor, pala na pod i pre nego što je eksplodirala sveštenik Jovan Joca Kovačević ju je dohvatio i prisebno je izbacio kroz vrata crve napolje, a zatim mirno nastavio bogosluženje. Od ovog granatiranja, u zidovima crkve je ostalo ukupno 13 topovskih đuladi: 11 na spoljašnjem južnom zidu crkve koje su za vreme okupacije tokom Drugog svetskog rata mađarski vojnici izvadili i odneli u Mađarsku, dok su dva ostala neprimećena na severnom zidu, u unutrašnjosti crkve, jedan u uglu ispred ikonostasa i drugi iznad Bogorodičinog trona gde stoje i dan danas i svedoče o stradanju Srbobrana, naroda i hrama u revoluciji.
Posle dvočasovne artiljerijske vatre, daleko brojnije kolone mađarske vojske izvrše juriš na mostobran na Kanalu i na zapadnoj vrbaškoj strani. Juriš na mostobran je odbijen, a na vrbaškoj strani privremeno Mađari zauzmu prednje rovove, ali snažnim naletom branilaca budu suzbijeni. Veliki podsticaj na odbrambenu posadu je imalo i stalno prisustvo glavnokomandujućeg srpske vojske, generala Stratimirovića.
Uvidevši svoj neuspeh, mađarska vojska poče povlačenje sa zapadne vrbaške strane, a potom i sa čitavog bojišta. Iako znatno nadmoćnija, mađarska vojska nije uspela da zauzme ne samo Srbobran, već ni Turiju, koju su Srbi hrabro i uspešno odbranili pod komandom majora Petra Jovanovića. Mađarska vojska je imala najmanje 150 mrtvih i ranjenih vojnika i oficira, dok su gubici na srpskoj strani bili neznatni, 7 do 8 mrtvih i ranjenih.
Ovaj drugi poraz mađarske vojske uzdigao je moral braniocima Srbobrana i dao im novu snagu da u odbrani istraju, a državnike u Mađarskoj je silno uznemirio, pa su generala Behtolda nazvali izdajnikom i oduzeli mu komandu. Zbog težnje da se Srbobran što pre savlada kako bi se vratila vera u moć mađarskog oružja, mađarska vlada je kao najpodesniju ličnost za nove operacije u Srbobranu odredila lično misnistra vojnog Mesaroša. On je primio komandu nad mađarskom vojskom u Bačkoj i otpočeo pripreme za nov napad na Srbobran.
Treći napad na Srbobran
Mesarošev plan za napad na Srbobran bio je sličan Behtoldovom, a raspolagao je sa 10.000 redovne vojske, 15.000 mađarskih honveda i dobrovoljaca i sa 40 topova. Sve trupe su krenule 21. septembra 1848. godine u 2 časa po ponoći iz Vrbasa. Planirano je da se napadne šanac prema Vrbasu i mostobran na Kanalu, pa su se zbog toga kolone mađarske vojske kretale iz pravca Vrbasa sa obe strane Kanala: kolonu na levoj strani Kanala predvodio je general Bakonji, a na desnoj, južnoj strani general Eder. Veći deo artiljerije bio je na levoj obali Kanala.
U 6 časova ujutro, mađarska vojska je otvorila vatru iz topova obasipajući sva utvrđenja, a naročito zapadna prema Vrbasu. Kumbarama su tukli varoš da bi je zapalili, ali bezuspešno. Posle jake artiljerijske vatre, Bakonjijeve snage su izvršile juriš na zapadno utvrđenje prema Vrbasu. Posada iz utvrđenja je tada otvorila najžešću artiljerijsku i pešadijsku vatru i tako zaustavila neprijatelja koji se ubrzo povukao. Krilna kolona Bakonjijevih trupa koja se kretala pored Krivaje, takođe je zadržana jakom vatrom. Tako je mađarska vojska severno od Kanala odbijena.
Na južnoj strani, desnoj obali Kanala na mostobranu, vodila se žestoka borba, pa je komandant Biga nakon što je odbio napad na zapadnoj strani, blagovremeno ojačao trupe na mostobranu. U vreme najvećeg okršaja, kad je izgledalo da će mađarska vojska savladati odbranu mostobrana, otpočinje gruvanje topova od Turije. To je kapetan Mihailo Jovanović na kolima hitao u pomoć odbrani mostobrana sa dva bataljona Varadinaca i 6 topova. Sa svojom trupom, kapetan Jovanović je u najkritičnijem trenutku prodro preko mostobrana u Srbobran i mnogo doprineo odbijanju neprijatelja koji nije mogao da izdrži unakrsnu vatru.
Uvidevši neuspeh svog napada na Srbobran, ministar vojni Mesaroš je oko 3 sata poslepodne naredio da se sve trupe mađarske vojske od Srbobrana povuku. Tako je i treći, poslednji napad mađarske vojske na Srbobran u 1848. godini pretrpeo poraz.
Malena srpska narodna vojska postala je u narodu legenda, a Srbobran u nacionalnoj istoriji pojam slavne srpske tvrđave. Zbog uspeha zajedničke vojske iz Kneževine Srbije i Vojvodine tokom borbi te 1848. godine, mnogi istoričari smatraju da je ta godina bila od ogromnog značaja kao preduslov prisajedinjenja Vojvodine matici Srbiji 1918. godine.
Tragičan pad Srbobrana 1849
Početkom januara 1849. godine austrijske snage zauzimaju Peštu, pa se mađarska južna vojska iz Bačke povlači u srednju Mađarsku i Srbi tada bez žrtava ulaze u sva sela južne i srednje Bačke. Pošto u blizini Srbobrana nije bilo naprijateljske vojske, srpske snage se počeše razilaziti u druge vojne logore. U martu 1849. godine, u Srbobranu nije bilo ni jednog redovnog vojnika, ni Srbijanaca, ni graničara, ni Šajkaša. Svi su otišli sa Bosnićem. Rukovodstvo, a potom i narod su poverovali da mađarska vojska više neće napadati Srbobran, pa niko nije razmišljao o malobrojnoj odbrani i od zime oronulim šančevima i utvrđenjima.
Međutim, kako je uspešno zadržano napredovanje austrijske i hrvatske vojske, Košut poverava zapovedništvo nad južnom mađarskom vojskom generalu Percel Moru sa ciljem da brzom akcijom povrati sela u Bačkoj i da osvoji Srbobran.
Čim su saznali za ove planove, Glavni odbor Srba odmah pošalje Todora Bosnića sa jednom kompanijom graničara u Srbobran, a odmah za njima dođe i 250 Srbijanaca. Pred Percelovim naglim prodiranjem u Bačku, povlači se i mnogo naroda u Srbobran da tu nađe zaštitu. U to vreme u Srbobranu je situacija ukratko izgledala ovako: malo redovne vojske, nedostatak oficira, nedovoljna disciplina, slaba artiljerija, mnogo naroda i ničim opravdano samopouzdanje Srba. Na osnovu ovih činjenica nije bilo teško predvideti tragičan ishod.
Bosnić je zajedno sa kapetanom Jovanom Stefanovićem Vilovskim hitno pristupio pripremama za odbranu, dok je Precel u međuvremenu već osvojio Mali Ker, Kulu i Vrbas. Iz Kule je 1. aprila poslao pismo u Srbobran sledeće sadržine: „Žao mi je da gine taj hrabri i junački narod, stoga vas lepo pozivam da se u roku od 24 časa predate i položite oružje. Dajem vam svoju poštenu reč da svima i svakome opraštam. Čekam odgovor. Ne učinite li to i ne odgovorite mi do rešenog roka, onda, bez milosti, nikog neću poštedeti i sve ću u oganj i pepeo pretvoriti.”
Bosnić znajući da je odbrana slaba, planirao je da tokom noći narod sa vojskom napusti Srbobran i povuče se iza Jarka, a da neprijatelju ostave pusto mesto. Međutim, kad je narod saznao za pismo, masa od nekoliko hiljada ljudi se okupila pred opštinkom kućom i kad im je pročitano šta Percel traži, počela je da viče: „Kakva predaja?! Zar mi da budemo izdajice svoga roda? Ta, mi jedva čekamo da se sukobimo sa Mađarima!” Posle ovoga, Percelov pismonoša je uhapšen i nije poslat nikakav odgovor.
Odbranu Srbobrana je sačinjavalo samo 3.000 do 3.500 naoružanih vojnika i 9 topova, dok je Percel predvodio vojsku od 8 bataljona pešaka, 7 eskadrona husara (konjanika), što je ukupno više od 9.000 ljudi i 30 topova raznih veličina. Ova vojska je prema Srbobranu nastupala u dve kolone, isto kao i u prethodnom napadu: levom i desnom obalom Kanala iz pravca Vrbasa i Malog Kera (Bačkog Dobrog Polja).
Tragičan napad mađarske vojske na Srbobran počeo je 3. aprila 1849. godine u 8 časova ujutro. Četiri puta su hrabro odbijeni napadi na zapadnoj strani prema Vrbasu. Međutim, major Šandor Feldvari sa vojnicima iz Segedina sa isukanim bajonetima napravi juriš i uz velike žrtve mađarska vojska prodre u Srbobran u 10 časova sa južne strane, preko mosta na Kanalu i zađe ostalim braniocima iza leđa. Narodni kapetan Novak Golupski, očevidac i branilac Srbobrana, u svojoj knjizi Uspomene iz narodnog pokreta 1848. i 1849. godine kazuje da „…tad nastade očajnička i krvava borba i užasno krvoproliće i pokolj.”
Opkoljeni i pritešnjeni branioci Srbobrana su se očajnički i hrabro borili na život i smrt na svim položajima. Uprkos junačkoj borbi, Srbi nisu mogli odoleti. Slavno su izginuli, malo ih je preživelo. Oni koji su bili na vrbaškom frontu probali su da beže preko feketićkog mosta ali on je bio srušen, pa su se spasli samo oni koji su ušli u vodu i prešli reku. Drugi su krenuli prema mostu na Kanalu gde ih je dočekala mađarska vojska. U strašnoj navali i metežu, slomio se drveni most i svi su popadali u vodu. Iz hladnih talasa malo ko se spasao. Samo oko Kanala i prema Vrbasu izginulo je oko 2.000 Srba, većinom iz Srbobrana. Tu je izginuo cvet srbobranskog građanstva.
U drugom delu sela, po kućama sviju osećalo se da se nešto grozno desilo, iako se još ništa nije znalo o strašnom događaju. I svi starci, žene i deca sa natovarenim kolima počeli su juriti ka srbobranskom šancu da tamo preko mosta pređu Krivaju i dočepaju se Bečeja. Ali straža kod šanca nikog nije puštala jer nije bila obaveštena o prodoru neprijateljske vojske u Sentomaš. Tek kada su stražari iz daleka videli neprijatelja, tek tada su otvorili prelaz preko šanca. Ali broj kola i naroda bio je ogroman, tako da nikako nije bilo moguće da taj veliki narod za kratko vreme prođe. Veliki broj ljudi je poginuo u tu šancu u gužvi i metežu, a kad je neprijateljska vojska stigla počela je besomučno da ubija sve redom, i starce i žene i decu.
Po Novaku Golupskom, ukupan broj poginulih Srba u Srbobranu tog 3. aprila 1849. godine iznosi od 4.000 do 5.000, i taj broj nije ni malo preuveličan, jer po zvaničnoj mađarskoj statistica u Srbobranu je 1844. godine živelo 8.830 Srba, a 1860. godine samo 4.687. Dakle, i posle 11 godina od ovog stradanja video se manjak srpskog stanovništva od čak 4.143 duše, što je polovina Srba. U revoluciji 1848/49. i druga mesta su postradala, ali kao Srbobran u tolikoj meri nije ni jedno. Tada su uništene i materijalno propale čitave porodice Srbobranaca. Između velikog broja žrtava, čak 24 porodice su izgubile više od 5 članova, a najviše porodice Manojlović – 24 člana, Gavanski – 17 članova, Pivnički – 16 članova itd.
Preživeli su našli spas u okolini, a najviše u Sremu. Srbobran je tada opustošen, opljačkan i zapaljen sa svih strana i pretvoren u zgarište.
Pad Srbobrana je daleko odjeknuo. Svetozar Miletić u listu Napredak 5. aprila 1849. godine piše: „Pade nam, dakle, jedna od najsjajnijih zvezda… Pade Srbobran. Svako za njim žali koliko zbog njegove važnosti, toliko još više slave i imena radi…” A Jovan Jovanović Zmaj, čija je majka bila rodom iz Srbobrana iz porodice Gavanski, ovako teši Srbobrance u svojoj pesmi Sentomaš:
I tako pade Sentomaš nam slavni,
Ali mu ime zato ne potavni.
Dobar je junak, koj’ se borit’ znao –
Al’ zar je Miloš manji što je pao?
Miloš je pao, pa ga najzad nema,
Sentomaš, evo, u povrat se sprema,
Evo vam, slavni, što se Srbi zvaste,
Evo vam pomen iz pepela raste.
A što ste majke s nezaraslom ranom,
Vidajte rane dičnim Srbobranom.
U njem j’ i sad ka’ u burne dane,
Gnezdo sokolova, što im nema mane,
Izvor najdublja čista rodoljublja,
A ustreba l’ krvi – biće opet prvi.
Stanovnici okolnih sela su po zapovesti generala Percela 4. i 5. aprila 1849. godine porušili i zatrpali srbobranske šančeve i utvrde.
Nakon ovih krvavih događaja i pokolja, izbegli Srbobranci su se tek 1851. godine počeli vraćati u svoje porušene i popaljene kuće.
Uprkos svim stradanjima žitelja Srbobrana, njihov nepokolebljivi i rodoljubivi duh vredan divljenja nije klonuo, o čemu nam govori jedna istinita priča. Kada je Isidor Nikolić Džaver kao veliki župan Bačke županije obilazio razorenu Bačku, sreo je u Srbobranu svog poznanika Višu Baćina, poznatog po tome što je na početku bune sa Srpske pravoslavne crkve u Srbobranu skinuo i bacio mađarsku zastavu, koju je okupljeni narod iscepao. Viša je bio ugledan srbobranski domaćin i uvek lepo odeven, a sada sav u ritama, pa ga zato župan Nikolić zapita: „Višo, gde je ona prelepa opaklija (dugačak kožni kaput postavljen vunom iznutra) što si je imao?” Viša mu odgovori: „E, moj gospodine, ne mogu imati i Vojvodinu i opakliju!”
Prema podacima Isidora Nikolića Džavera, stanje kuća u Srbobranu je 1851. godine bilo sledeće: ukupno je porušeno 1.381 kuća, sazidano svega 26, polusazidano 297, a nesazidano 1.058 kuća.
Nakon zauzimanja Srbobrana, Percelova vojska je nastavila prodiranje ka jugu Bačke prema Titelu gde je konačno doživela poraz kod Vilova. Posle nekoliko meseci, mađarska vojska se povukla iz Bačke na sever prema Segedinu jer je novi austrijski car Franc Jozef pozvao Ruse u pomoć u gušenju revolucije. Mađarska vojska je kapitulirala pred ruskom i austrijskom vojskom 13. avgusta 1849. godine. Tako je završena Mađarska revolucija.
* * *
Da bi se u potpunosti shvatili dublji uzroci srpsko – mađarskih sukoba treba imati na umu širu istorijsku sliku. Sloveni se nalaze u Panonskoj niziji već od 5. veka i odatle prelaze Dunav prvo u pljačkaškim pohodima zajedno sa Avarima, a vremenom se i zadržavaju sve duže – prema Prokopiju iz Cezareje, godine 553. su Sloveni prvi put proveli celu zimu južno od Save i Dunava, a prema Konstantinu Porfirogenitu u prvoj polovini 7. veka, za vreme vizantijskog cara Iraklija (610-641), trajno naseljavaju Balkansko polusotrvo. Mađari 896. godine dolaze na prostor Panonske nizije i asimiluju većinu preostalih Slovena i sve Avare koje su tu zatekli, a svojom državom trajno razdvajaju južne od zapadnih i istočnih Slovena. Od 10. veka Mađari se smatraju apsolutnim gospodarima Panonske nizije, bez obzira na to što se i Srbi s vremena na vreme pominju na tom prostoru, ali kao neko kome je Ugarsko plemstvo zbog bračnih veza ili iz drugih razloga ustupilo posede trajno ili privremeno. U svakom slučaju, prisustvo Slovena i konkretno Srba u Panonskoj niziji je evidentno tokom svih vekova Ugarske vlasti, ali je isto tako evidentno i da je vrhovna vlast od 10. veka uvek bila Ugarska i zato Mađari te oblasti smatraju isključivo svojom teritorijom, bez obzira na prisustvo Srba i srpske vlastele.
Turskim osvajanjem Panonske nizije 1526. godine, većina mađarskog stanovništva se povlači severnije, čak je i sedište Ugarske izmešteno u Požun (današnju Bratislavu), a kad su Turci odatle proterani u austrijsko-turskom ratu 1686. godine, Mađari umesto očekivane slobode bivaju potčinjeni carskom dvoru u Beču, plemićima se oduzimaju imanja i uvode visoki porezi koje većina nije mogla da plati. U isto vreme se dešava Velika seoba Srba pod patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem, kada se naseljava veliki broj Srbi na pretežno ispražnjene teritorije koje Mađari smatraju svojim i očekuju da će proterivanjem Turaka oni preuzeti te posede kako bi popravili svoj loš materijalni položaj. Srbi, pak, naseljeni na prostor južne Ugarske dobijaju u Vojnoj granici privilegije od Beča koje su veće od prava obespravljenih Mađara. Ovo izaziva podozrenje Mađara prema Srbima, naročito prema onima koji su došli u seobama 1690. i 1737. godine.
Iz tih razloga, kad mađarski revolucionar Ferenc Rakoci podigne ustanak (1703-1711) nema poverenja u Srbe koji im se nalaze iza leđa u njegovoj borbi protiv Beča. A Srbi sa druge strane, nemaju razloga da veruju Rakociju, kad su od Beča dobili privilegije i da bi ih zadržali, staju na stranu Beča u ovom ustanku i zbog toga Rakoci uništava i pali sva srpska naselja uz Tisu do Novog Sada, uništivši tada i Nadalj, koji je narednih sto godina bio pustara.
Ista situacija se događa i 1848. godine. Mađari, Srbi, Hrvati i Rumuni zajedno ustaju protiv apsolutističke vlasti u Beču, ali Mađari žele da obnove i osamostale svoju državu i ne odgovara im da na prostoru koji oni smatraju svojom istorijskom teritorijom dodeljuju visoka prava i autonomiju Srbima koje smatraju u velikoj meri doseljenicima. Srbi, sa druge strane, bore se za svoja nacionalna prava protiv germanizacije iz Beča i mađarizacije iz Pešte, jer nacionalna svest kod Mađara je na izuzetno visokom nivou i brzo asimiluje sve ostale narode, dok Beč koristi Srbe u Vojnoj granici za svoje vojne i političke interese. Osim toga, nisu Srbi silom osvojili prostor južne Ugarske, već su dobili dozvolu za naseljavanje od strane Beča. S tim što Mađari smatraju da nije Beč imao pravo da tako raspolaže teritorijom koju oni smatraju svojom. Upravo iz tih razloga Mađari kolonizaciju svog mađarskog stanovništva na prostor južne Ugarske vide kao vrađanje na svoje istorijske posede posle Turskog ropstva, dok Srbi u tome vide narušavanje privilegija koje im je dodelio Beč, mađarizaciju i pokušaj asimilacije.
I u sukobu 1848/49. pobedio je Beč veštom politikom okrenuvši prvobitne saveznike jedne protiv drugih obećavajući Srbima Vojvodinu koju su samo formalno dobili, ako se okrenu protiv Mađara. Sa druge strane, Mađari nisu mogli Srbima dati povlastice koje im je Beč obećavao, jer je to bilo protiv interesa njihove (mađarske) borbe za stvaranje samostalne nacionalne države. Stoga, sukob je bio neminovan i naravno da svaka strana ima svoje viđenje, kao i sopstvene interese u borbi za svoja nacionalna prava.
Sukob Srba i Mađara u Drugom svetskom ratu je posledica težnje mađarske fašističke države da nasilnim putem povrati one teritorije koje je izgubila Trijanonskim sporazumom 1920. godine, kao i da smanji Srpsku populaciju iseljavanjem ili ubijanjem, naročito zbog toga što se nakon Prvog svetskog rata broj Srba u Vojvodini uvećao kolonizacijom i agrarnom reformom koju je sproveo kralj Aleksandar Karađorđević. Malo se zna o pokušajima mađarskog okupatora da iseli srpsko stanovništvo u Beograd i Hrvatsku, što su sprečavale Nemačke okupacione vlasti iz svojih ličnih razloga i planova, tako da se pribeglo eliminaciji srpskog stanovništva, naročito tokom zloglasne Racije u januaru i februaru 1942. godine. Međutim, još manje se zna da je isto tako veliki broj lokalnog mađarskog i nemačkog stanovništva, bez suđenja i bilo kakvog opravdanog razloga, likvidiran 1945. godine, i to ne samo saradnici okupatora, iako je to najčešći izgovor, već veliki broj lokalnog, nevinog, civilnog stanovništva.
Uprkos svim ovim sukobima između Srba i Mađara u ratovima tokom 19. i 20. veka, treba naglasiti da je u Srbobranu oduvek bio vrlo skladan međusobni odnos lokalnog stanovništva bez obzira na nacionalnu i versku pripadnost i, osim nekih izuzetaka, nisu zabeleženi veći međusobni sukobi lokalnog stanovništva ni za vreme ratova ni posle njih. Svi sukobi između Mađara i Srba na prostoru Srbobrana su isključivo posledica vojne sile koja je dolazila sa strane dok se lokalno stanovništvo toj vojsci odupiralo i od nje se branilo. Srbi i Mađari stanovnici Srbobrana su se oduvek, u svim istorijskim prilikama i neprilikama, međusobno poštovali i čuvali kao dobre komšije i tako je do dana današnjeg.
(Izvori:
dr Radoslav Subić, Srbobranci: od 1338. do 1945, Novi Sad: Prometej, 2006.
dr Radoslav Subić, Porodice Srba u Srbobranu (do 1925.), Bečej: Proleter, 2001.
Toša Iskruljev, Srbobran i Srbobranci, Novi Sad: Štamparija Dan, 1937 – fototipsko izdanje Srbobran: Udruženje potomaka i poštovalaca dobrovoljaca oslobodilačkih ratova 1848-1918. „Srbijanski – Srbobranski”, 2019.)
