Na osnovu pisanih dokumenata, zna se da naselje nije bilo uvek na sadašnjem mestu. Prvobitno naselje, sa daleko manje kuća i stanovnika, nalazilo se na mestu zvanom Klisa koje je bilo znatno bliže Srbobranu, odmah pored Crne bare, koja je danas sastavni deo Velikog bačkog kanala. Prvi stanovnici tog starog naselja bavili su se pretežno stočarstvom, živeći u zemunicama i kolibama. Prema prof. Radoslavu Subiću, ovo naselje je prvi put spomenuto u pisanim izvorima 1470. godine, mada se često sreće podatak da je naselje nastalo 1426. godine. Po turskim tefterima, naselje je 1590. godine imalo 15 kuća. Poslednji put se pominje 1650. godine, i smatra se da je par godina kasnije napušteno.
Novo naseljavanje izvršeno je u vreme Velike seobe Srba 1690. godine pod patrijahom Arsenijem Čarnojevićem. Novopridošli stanovnici osnivaju naselje isto uz Crnu baru samo nekoliko kilometara nizvodnije, na mestu zvanom Kućerine, istočno od Pravoslavne crkve. Postoji pretpostavka da su novi stanovnici doneli sa sobom naziv Turija, jer su došli iz predela oko rečice Turije, leve pritoke Drine, odakle su doneli i svoja porodična imena. Međutim, sam naziv Turija nije toliko redak među toponimima, i postoji više rečica pod tim nazivom koji je zapravo izvedenica od reči TUR što je naziv sa staro divlje goveče koje je nastanjivalo prostor Evroazije, a koje je istrebljeno u 17. veku masovnim lovom. Od tog govečeta, pripitomljavanjem je nastalo domaće govedo. Pošto su se prvi stanovnici Turije bavili stočarstvom, ne mora da znači da je naziv donet sa doseljenicima. Vrlo je verovatno da je ime nastalo upravo na ovom prostoru, po stoci koju su uzgajali.
Istorijski podaci sve do Prvog svetskog rata uglavnom su rasvetljeni na osnovu pisane zaostavštine Srpske pravoslavne crkvene opštine. Prema tim podacima, u Turiji 1715. godine ima 20 poreskih obveznika, a 1722. već 41 kuća plaća porez. Na popisu stanovnika iz 1720. godine, javljaju se prezimena Jelić i Glavardanov, koja su se održala do danas, pa se smatra da su ona i najstarija u Turiji. Turija se 1728. godine pominje kao komorsko selo. Prva crkva je izgrađena 1724. godine, dok je prva škola osnovana i otvorena 1730. godine, a razorena tragične 1849. Najstariji opštinski pečat Turije je iz 1743. godine.
Za graničarsku službu se izjasnila većina stanovnika 1745. godine. U Turiji je tada bilo 43 kuće. Kada su 1746. godine u Turiju došli useljenici iz Subotice, koji nisu hteli da se vrate u građanski stalež, Turija iste godine postaje graničarski šanac. Stanovništvo Turije se u tom periodu umnožavalo i naseljavanjem iz drugih mesta: Čeneja, Temerina, Riđice, Stapara, Brestovca, Sivca i Kule.
Ukidanjem Vojne granice i graničarske službe 1751. godine, Turija potpada pod Potiski krunski dištrikt. Nezadovoljni ukidanjem Vojne granice i privilegija, mnogi se sele u Rusiju i prema dostupnim podacima, iz Turije i Bačkog Gradišta se tada iselilo 214 ljudi u Rusiju.
Za razliku od Srbobrana, Turinci nisu dozvolili kolonizaciju ne samo mađarskog i nemačkog stanovništva, već puna dva naredna veka nijedan stranac nije mogao da se naseli ovde i zato je bila trn u oku Austrijske carevine. Iako se stanovništvo odlikuje velikim gostoprimstvom i predusretljivošću, nacionalna gordost, rodoljublje i požrtvovanost su najvažnije osobine Turinaca kroz sve vekove njihovog postojanja. Zbog toga je Turija od svog nastanka naselje sa gotovo čisto srpskim stanovništvom. A što se tiče preke naravi Turinaca, i dan danas se prepričava priča da su sve do nedavno svakog došljaka koji bi se iz bilo kog razloga obreo u Turiji i tu se zamerio nekome ili nekog očepio ili se zagledao u neku devojku, lokalni mangupi vodili na mesno groblje da plače za svojim precima. Ako zbunjeni nesrećnik nije imao nikog svog bližnjeg sahranjenog tu, mangupi bi ga tukli dok ne zaplače, pod izgovorom da kad već ne plače za svojim precima, neka onda bar oplakuje njihove. Odatle i stara izreka: „Koga u Srbobranu ne opiju, u Turiji ne izbiju i u Bečeju ne okartaju, taj nije bio u Bačkoj!”
Turija je poznata i po posebnim, turinskim bricama – džepnim preklopnim nožićima, čakijama. Samo što je turinska brica malo veća nego što je to uobičajeno. Kažu Turinci da prava turinska brica, kad se stavi otvorena u flašu piva, treba dva prsta da viri iz flaše, to joj je mera. Danilo Drapšin je u svojoj knjizi Turija i Turinci zapisao jednu zanimljivu anegdotu:
„Posle Drugog svetskog rata, negde 1947. pa sve do 1955. godine, prilikom putovanja vozom vršen je nadzor putnika od strane milicije, a po pitanju posedovanja i nošenja lične karte. To je rađeno i na relaciji Vrbas – Bečej, gde su veoma česti putnici bili Turinci.
U početku te kontrole i Turinci su redovno vadili lične karte i pokazivali milicionerima, ali jednom prilikom dok je jedan Turinac vadio ličnu kartu, iz džepa mu je ispala i brica – turinska brica.
Od toga doba svi Turinci su umesto lične karte pokazivali bricu, a milicioneri su govorili:
– U redu je, ti si Turinac.”
Turinske brice verovatno potiču iz perioda dok je Turija još bila u Vojnoj granici. Turinci su bili čuveni graničari, hrabri i neustrašivi. Bili su naoružani klasičnim naoružanjem tog vremena, a pored toga su imali poveće britve – turinske brice, koje su zadržali do danas. Drapšin u svojoj knjizi navodi da iz tog perioda potiče i pesma:
Lako ti je poznati Turinca,
velik bećar, a još veća brica…
Vremena kad su došljaci plakali na turinskom groblju i kad su u tučama radile turinske brice su davno prošla. Sada je brica isključivo suvenir koji za uspomenu iz Turije svake godine ponesu hiljade zadovoljnih i lepo ugošćenih posetilaca Kobasicijade. Nalazi se i na logou Kobasicijade, a praktičnu primenu ima samo za sečenje slanine i nadaleko čuvene turinske kobasice.
Stanovništvo Turije je tokom Revolucije 1848/49. godine delilo sudbinu sa stanovništvom Srbobrana i Nadalja, ali sa znatno manje ljudskih i materijalnih žrtava. Tih godina u Turiji su, kao i u Srbobranu, bile tri bitke srpskog stanovništva sa mađarskom vojskom. Prva bitka je bila u noći između 13. i 14. jula 1848. godine. Mađarska vojska nije mogla ni sa jedne od tri strane da prodre u Srbobran, pa pokuša to preko Turije. Međutim, Turinci uz pomoć Nadaljčana odbiju ovaj neprijateljski napad. Druga bitka je bila 19. avgusta 1848. godine i tada je Turija napadnuta sa dve strane: iz pravca Siriga i iz pravca Starog Bečeja. Neprijatelj je tada doneo i most, da preko Kanala pređe u Turiju. Uspešno je odbijen, pa je ostavio Turiju, ali je spalio 35 kuća i staja. Treća bitka je bila kad i u Srbobranu, 21. septembra 1848. godine. U Turiji je u to vreme bilo 600 naoružanih vojnika meštana, 200 graničara iz Srema i 300 Srbijanaca sa četiri topa. I ovaj napad mađarske vojske je takođe uspošno odbijen, a neprijatelj je pretrpeo gubitke u ljudstvu i materijalu.
Posle pada Srbobrana, 3. aprila 1849. godine, razorena je i Turija. Stanovništvo Turije je izbeglo u Šajkašku (Vilovo i Mošorin) i Srem. U Turiju, u opustošeno naselje i porušene domove, vraćaju se tek nakon kapitulacije mađarske vojske kod Vilagoša u Mađarskoj, 3. avgusta 1849. godine, a naročito u proleće 1850.
Kada je 1848. godine ukinut Potiski krunski dištrikt, Turija kao i ostala naselja potpada pod županijsku vlast. Od 1850. godine vojnu vlast u Bačkoj zamenjuje građanska. Uvode se gruntovnice, sudovi, poreska odeljenja i drugi elementi građanske vlasti.
Pošta u Turiji je počela sa radom 1851. godine. Stanovništvo Turije oslobodilo se spahija tek 1870. godine, a iste godine je sveštenik Petar Čolić osnovao biblioteku i čitaonicu pod imenom „Srpska čitaonica”.
Prema popisu iz 1892. godine, Turija je velika opština u srezu starobečejskom na Francovom kanalu. Ima 545 domova sa 9.287 katastarskih jutara zemlje. Stanovnika ima 3.161, među kojima je 3.007 Srba, 71 Mađar, 51 Nemac i 9 Rusina. Postoji jedna pravoslavna crkva, a drugih nikad nije ni bilo. Parohija je osnovana 1730. godine. Matične knjige krštenih vode se od 1734. godine, venčanih od 1756, a umrlih od 1773. godine.
U tom periodu postojala su četiri školska zdanja, od kojih je jedno crkveno, a tri pripadaju opštini. Tri škole su bile muške, a jedna ženska.
Godine 1907. kroz Turiju je prošla železnička pruga Vrbas – Bečej. Pozorište je osnovano 1911, a prvi telefoni su uvedeni 1913. godine.
U Prvom svetskom ratu, mobilisani stanovnici Turije su bežali iz Austrogarske vojske i skrivali se, ne želeći da se bora na austrijskoj strani u ratu. Te begunce je narod zvao „logoši”. Drugi, pak, na ruskom frontu prebegnu Rusima, i stupe kao dobrovoljci u srpsku vojsku, pa učestvuju u borbama na Solunskom frontu za oslobođenje svoje zemlje. Turija je u Prvom svetskom ratu dala 60 dobrovoljaca.
U Turiju je konjička patrola Srpske oslobodilačke vojske došla u jutarnjim časovima 16. novembra 1918. godine iz pravca Nadalja.
Između dva svetska rata, Turija je samostalna opština u srezu Stari Bečej. U to vreme je bila poznata u Vojvodini kao napredno mesto. Kulturni i sportski život u maloj Turiji služio je u to vreme mnogim naseljima u Vojvodini za primer. Aktivno su radili Narodna knjižnica i čitaonica, Narodni univerzitet, Amatersko pozorište, tamburaški orkestar, folklor i hor, fudbalski klub osnovan 1920. godine i šahovski klub.
Već 30-ih godina u Turiji je bio aktivan marksistički kružok, pa je omladinski pokret bio veoma razvijen, a među seljacima u Turiji su bili brojni simpatizeri Komunističke partije. Zbog toga je za vreme fašističke mađarske okupacije 1941.-1944. godine, Turija pretvorena u svojevrsnu slobodnu teritoriju, na kojoj su boravili članovi Okružnog i Pokrajinskog komiteta.
U Turiji je početkom juna 1942. godine održano značajno partijsko savetovanje, kojim je rukovodio narodni heroj Svetozar Marković Toza na temu omasovljenja i jačanja narodnooslobodilačkog pokreta u Bačkoj. Na ovaj događaj podseća spomen-obeležje na mermernoj ploči na uglu ispred Zadružnog doma, tačno preko puta spomen-škole „Petar Drapšin”.
Boraveći 1942. godine u Turiji, Svetozar Marković Toza je u strogoj ilegalnosti uređivao i štampao list „Istina”, a na kući koja je u to vreme služila i kao baza, postavljeno je spomen-obeležje sa sledećim zapisom: „U ovoj kući je narodni heroj Svetozar Marković štampao 1942. godine prvi broj lista „Istina” koja je pozivala rodoljube Vojvodine na ustanak protiv okupatora.”
Veoma razvijen i dobro organizovan narodnooslobodilački pokret uz veliko učešće žitelja Turije, odneo je u narodnooslobodilačkoj borbi brojne žrtve iz male ali slobodarske Turije. Kao uspomena na te herojske dane, stoje mermerne ploče na zgradi Mesne zajednice i pred Osnovnom školom uz spomenik generalu Petru Drapšinu sa uklesanim imenima 109 stanovnika Turije koji su tokom Drugog svetskog rata izgubili živote.
Neposredno po ulasku mađarskog fašističkog okupatora u Turiju, 13. aprila 1941. godine, život je prekinut osmorici nevinih ljudi. U Srbobranu je 30. oktobra 1942. godine obešeno 10 pripadnika narodnooslobodilačkog pokreta iz Turije. U borbi sa puškom u ruci poginulo je 49 rodoljuba Turije, a još 4 su ubijena batinama u zatvoru. U mađarskim fašističkim zatvorima i logorima je iz raznih razloga umrlo 38 stanovnika Turije. Ukupno je 109 stanovnika Turije izgubilo živote, dok je preko stotinu zatvarano, mučeno i proganjano.
Turija je od mađarske fašističke okupacije oslobođena 22. oktobra 1944. godine.
Značajne ličnosti rodom iz Turije su episkop gornjokarlovački Ilarion Zeremski (1865-1931), učesnik Pariske mirovne konferencije 1919. godine i narodni heroj Petar Drapšin (1914-1945).
Turija je, ipak, najpoznatija po Kobasicijadi, a nastanak ove nadaleko čuvene manifestacije prenosimo sa njihovog zvaničnog sajta (kobasicijada.rs):
„Zima u Turiji 1985. godine. K’o navek na selu zimi baš i nema neki veliki’ poslova. Lože se furune, kuva se vino, piju se špriceri i uglavnom se divani o onom što je nekad bilo. Al’ Turijci ne bi bili to što jesu, kad ne bi bilo i podbadanja, zadirkivanja i komšijskog takmičenja. I tako jedne zimske večeri, dok je napolju vej’o neki sneg najavljujući da će zima potrajati, grupa lovaca i večitih prijatelja krenula je u neobično zadirkivanje. Tema večna, prava turijska.Čije su kobasice bolje i ko je veći majstor za nadevanje…
Očas formiran je žiri, kobasice su donesene i tako je počelo. Laloški, naivno bez velikih ambicija, neg’ eto da ne bude dosadno, da ne sedimo zadžabe!
Dogodine u isto vreme ovo neobično seosko takmičenje već je bilo glavna tema u selu, jer prijavilo se dvadesetak uglednih domaćina koji su svaki odreda tvrdili da imaju najbolje kobasice. Sve je organizovano u nekadašnjoj seoskoj kafani „Beograd”, a kafana je bila prepuna. Rasčulo, pa do’šo svet da vidi ko u Turiji ima najbolje kobasice.
Takmičenje završeno, sve prošlo bez incidenata, „brice nisu radile”, a kad se crta podvukla, organizatori imali šta i da vide. Osim sećanja, dobrog raspoloženja i puni’ stomaka, u kasi ostalo i nešto novaca. I Turinci, već kakvim ih je Bog stvorio preduzimljive, razborite i vredne, odma’ se dogovore: „Ovo ima svake godine da pravimo, a Kobasicijada će biti manifestacija humanitarnog karaktera.”
Te godine radovala su se deca u turijskom zabavištu. Od novaca koji su ostali nakon takmičenja u kafani „Beograd” dobila su igračke na poklon.
Dalje je sve legenda o kojoj se priča nadaleko i naširoko. Od Rusije, do Amerike, Australije, po celoj Evropi… Svake godine u Turiju, poslednjeg vikenda u februaru, slije se silan svet sa svi’ strana. Dođe na desetine hiljada gostiju da vidi „čudo od kobasice” koja se pravi samo u Turiji.
Do sad smo svašta uradili. Kupili smo dva auta za hitnu pomoć, EKG aparat, pomagali biblioteku u selu, školu, vrtić, siromašne i bolesne… Ne falimo se, al’nek’se zna.”
(Izvori:
dr Radoslav Subić, Opština Srbobran – geografska monografija, Novi Sad, 1981.
Danilo Drapšin, Turija i Turinci, Srbobran: Dom kulture „Petar Drapšin”, 1996.
Kobasicijada – zvanična internet stranica, link)
