Kada je Austro-Ugarska objavila rat Kraljevini Srbiji 1914. godine, Vojvodina je bila u sastavu ove Dvojne monarhije, tako da se i Srbobran našao na prostoru neprijatelja Srbije i srpskog naroda. Tada počinje hapšenje i procesuiranje po ubrzanom postupku mnogih viđenijih Srba sumnjivih mađarskim vlastima. Muškarci su mobilisani u austro-ugarsku vojsku. Od naroda se oduzimaju prevozna sredstva, stoka i hrana za ratne potrebe. Njive ostaju neobrađene, pa se usled nedostatka hrane pojavljuje glad i zarazne bolesti. Ljudi nisu umirali samo na frontu, već i u pozadini.
Mobilisani Srbi, kao i drugi slovenski narodi koji su živeli u Austro-Ugarskoj, slani su uglavnom na Ruski front, gde se mnogi Srbi predaju ruskim vojnicima ne želeći da se bore protiv njih za Austrijance. Tako se u ruskom zarobljeništvu tokom 1914, 1915. i 1916. godine našao veliki broj Srba i nešto Hrvata i Slovenaca koji su osnovali Jugoslovensku dobrovoljačku diviziju. U nemogućnosti da se prebace na neki drugi front u borbu protiv Nemaca, deo tih dobrovoljaca se borio protiv Bugara u Dobrudži, na rumunsko-bugarskoj granici.
Međutim, kada je boljševička vlada nakon Oktobarske revolucije potpisala mirovni sporazum sa Nemcima, jedan deo Jugoslovenske dobrovoljačke divizije je uspeo da se u luci Arhangelsk na severu Rusije ukrca u savezničke brodove i da morskim putem dospe u grčku luku Solun u vreme kada se planirala ofanziva i proboj Solunskog fronta.
Drugi, veći deo Jugoslovenske dobrovoljačke divizije odstupao je pred boljševicima preko Omska i Irkutska sve do krajnjeg istoka Rusije – luke Vladivostok na Tihom okeanu. Tu se ukrcavaju na savezničke brodove i dospevaju u Singapur, a odatle nastavljaju put morem i kroz Suecki kanal stižu u Sredozemno more i najzad u Solun. Stižu taman na vreme da učestvuju u snažnoj ofanzivi srpskih i francuskih jedinica koje probijaju front na Kajmakčalanu 15. i 16. septembra 1918. godine porazivši prvo Bugare, a potom gone Nemce koji su bili primorani da se povlače uglavnom dolinom Morave i dalje prema severu.
Na Solunskom frontu je bilo ukupno 98 Srbobranaca-dobrovoljaca čije učešće u ratnoj pobedi zaslužuju veliko priznanje i zahvalnost. Od tih 98 dobrovoljaca, poznata su imena 92 dobrovoljca, jer je dokumentacija Udruženja dobrovoljaca u Srbobranu propala tokom skrivanja od fašističkog okupatora u Drugom svetskom ratu, pa imena šestorice dobrovoljaca nije bilo moguće utvrditi kasnije po sećanju preživelih Solunaca.
Za to vreme, i u samoj Vojvodini postojao je sve veći broj ljudi, mahom Srba, koji su bežali iz austrougarske vojske i skrivali se od vlasti u ataru po salašima, iščekujući kraj rata. Ta dezertiranja iz neprijateljske vojske počela su već 1916. godine, a narod je begunce zvao „logoši”. Među njima je bilo dosta Srbobranaca, a najpoznatiji je bio nadaleko čuveni Nestor Neca Mirosavljević – „Ćupar”. On je svojom smelošću i snalažljivošću uvek vešto izmicao goniocima i pri tom ih je kao po nekom pravilu nasamario. Tako se jednom i sam pridružio goniocima tražeći samog sebe. Kretao se uvek odeven u oficirku uniformu, pošto podoficirske patrole nisu imale pravo da legitimišu oficire. Bio je i nenadmašan flasifikator vojnih isprava, koje je i drugima pravio. U srpskom narodu je zbog humanosti bio vrlo popularan, pa su o njemu i njegovim podvizima i stihovi ispevani. Ipak, u julu 1918. godine slučajno je uhvaćen i streljan u Pešti.
Tokom jeseni 1918. godine osećalo se da je kraj rata blizu. Moral austrougarske vojske pada, tako da mnogi dezertiraju, ali ne više iz patriotskih razloga. U ataru se pojavljuje veliki broj logoša koji napadaju i pljačkaju stanovništvo. Zbog toga je u Srbobranu sazvan javni zbor 30. oktobra 1918. godine u prostoriji Srpske čitaonice u porti pravoslavne crkve. Na tom zboru posle rodoljubivih govora je izabrano Srpsko nacionalno veće. Za predsednika veća izabran je Paja Dobanovački, za potpredsednika Vitomir Runić, a za sekretara Miladin Tutorov, učitelj. Istog dana, u 17 časova, Narodno veće je u opštini preuzelo vlast od opštinskog beležnika Ferenca Kovača u prisustvu mađarske žandarmerije. Od toga momenta, mada nezvanično, narod je Sentomaš nazvao imenom Srbobran, dobijenim u junačkoj borbi 1848. godine. Već u toku te noći Srpsko narodno veće u Srbobranu je orzanizovalo narodnu gardu od 100 lica, sa ciljem da se u Srbobranu održi red i mir, a posle pet dana garda je naoružana puškama koje su oduzete od onih mađarskih vojnika koji su se vraćali iz Srbije svojim kućama.
Povlačenjem austro-ugarske vojske iz Srbije, pruga Beograd – Subotica bila je preopterećena vozovima i vagonima koji su prevozili ratnu opremu, hranu i stvari opljačkane po Srbiji. Više stotina vagona je bilo izmešteno na sporednu prugu Vrbas – Bečej kako bi se oslobodio glavni kolosek za brzi transport vojske. Vojni begunci iz austrijske i mađarske vojske kojih je sve više, organizuju se u posebnu četu i pljačkaju te vagone. Paja Dobanovački i srbobranska garda su uspeli da spasu od pljačke skupoceni tovar, a logoška četa je razoružana 2. novembra 1918. godine pomoću dva mitraljeza koje je narodna garda našla u Srbobranu na stanici.
U susednoj Turiji nisu mogli organizovati narodnu gardu koja bi štitila državnu imovinu, tako da su tamo logoši obijajući vagone bacali bombe na sve strane pa su izazvali mnoge nesreće, a poginulo je i nekoliko dece. Na poziv Vasilija Jojkića, paroha iz Turije, Paja Dobanovački sa 12 gardista konjanika ode u Turiju i tamo organizuje Srpsko narodno veće.
Povlačeći se prema severu, 9. novembra 1918. godine u Srbobran iz pravca Zmajeva stiže nemačka pešadija od 3.000 vojnika pod komandom generala Ritera fon Epa. Ispred glavnine vojske išla je prethodnica od 40 konjanika koju su pripadnici garde razoružali na ulazu u selo ispred mosta preko Kanala. Uviđajući opasnost od ovog nesmotrenog čina gardista, Paja Dobanovački na konju hitro ode u susret generalu Fon Epu da ga izvesti o incidentu i da se izvini. General, kad je čuo šta se dogodilo, smatrao je to velikim poniženjem i razljućeno je vikao da će topovima sravniti Srbobran sa zemljom, ali ga je Dobanovački opomenuo da će se Srbobranci braniti i odupreti Nemcima. Tada je general popustio, a Dobanovački odjurio u selo i sazvao Nacionalno veće na kojem je dogovoreno kako da se narod odnosi prema Nemcima i gde da ih smeste. Nemci su smešteni po svim javnim zgradama, a štab nemačke vojske bio je u kući Paje Dobanovačkog.
Međutim, uprkos sporazumu između Dobanovačkog i Fon Epa, načelnik štaba nemačke vojske je sa jednim vodom vojske upao u salu Nacionalnog veća i sve članove proglasio za taoce. Dobanovački je uveče bio oslobođen, ali je uzviknuo: „Ili svi ili nijednog!” i ostao sa drugim članovima. Sutradan, 10. novembra, poslao je čoveka u Vrbas da kupi sve novine na nemačkom jeziku u kojima je pisalo o potpunom slomu nemačkog fronta na zapadu i abdikaciji nemačkog cara Vilhelma II. Po naređenju Dobanovačkog, sve novine su podeljene nemačkim vojnicima u Srbobranu i te vesti su toliko demoralisale vojnike da su pobacali puške i topove u Kanal, a mnogi su napustili oficire i krenuli peške prema Vrbasu odakle su planirali da se vozovima vrate svojim kućama. Deo vojnika je ostao u Srbobranu, ali odbijajući svaku poslušnost svojim očajnim oficirima, potpuno raspušteni, počeli su da piju i banče. Tog dana uveče, General Fon Ep je poslao ađutanta da vidi da li je Dobanovački pušten na slobodu. Međutim, taoci su još uvek bili na okupu sa Nemcima, s tim da su se sad zajedno veselili uz tamburaše, pili i bratimili se. General je bio zaprepašćen i vidno utučen kako mu je za samo jedan dan u Srbobranu celokupna vojska razbijena i demoralisana, a Dobanovački ga je posavetovao da tokom noći povuče ostatak svoje vojske i ostavi sav plen koji su opljačkali po Srbiji, a koji se sastojao od 500 krava i volova i 300 svinja.
Sutradan ujutro, 11. novembra, nije bilo ni jednog Nemca u Srbobranu. Povukli su se prema Bečeju i dalje nastavili za Segedin gde ih je zajedno sa maršalom Fon Mekenzenom zarobila francuska vojska Franšea d’Eperea.
U Srbobran je iz pravca Zmajeva 12. novembra 1918. godine ušla konjička izvidnica srpske vojske pod komandom kapetana Radovića. Oduševljeni Srbobranci na brzinu su upregli svoje konje i požurili u susret vojsci koju su sa velikom radošću dočekali. Glavnina srpske vojske je ušla u Srbobran 16. novembra 1918. godine na praznik Đurđic, predvođena poručnikom Blažom Vukotićem. Tog dana je održana veličanstvena proslava oslobođenja Srbobrana od tuđinske vlasti. Kuće su bile okićene srpskim zastavama, ćilimima i cvećem. Narod se okupio u crkvenoj porti i odatle krenuo ka stanici u susret vojnicima predvođen Pajom Dobanovačkim kojeg je pratilo 200 divno iskićenih konjanika, a za njima narod i crkvena pevačka društva. Devojke su košuljama, peškirima i cvećem bogato darivale oslobodioce, a komandant je u znak dobrodošlice poslužen hlebom i solju. Vitomir Runić, učitelj, je sa tribine održao govor, a hor pevačkog društva je otpevao himnu Bože pravde.
Narodna masa je zatim otišla u crkvu gde je služeno blagodarenje Bogu, a sveštenici su prvi put u srbobranskoj crkvi pominjali srpskog kralja, Petra Oslobodioca. Sav narod je pao na kolena i duboko se klanjao, a iz očiju su im tekle suze radosnice u znak duboke zahvalnosti na oslobođenju.
Dana 18. novembra, u Srbobran je stigla i francuska vojska koja je ostala ovde sve do aprila 1919. godine, a posle dve nedelje i srpski kapetan Simin koji je ostao nekoliko meseci u Srbobranu kao komandant mesta.
U Novom Sadu je 27. novembra 1918. godine održana Velika narodna skupština na kojoj je izglasano odcepljenje Vojvodine od Mađarske i prisajedinjenje Srbiji. Kao delegati iz Srbobrana bili su prisutni: Paja Dobanovački, Vitomir Runić, Miladin Tutorov, Steva Pivnički – Jevremov, Đura Šijačić – Leđanski, Milan K. Manojlović, dr. Živko Prodanović, Paja Šeguljev. Sa Srbobrancima su pošli u Novi Sad i mnogi iz Turije i drugih mesta.
Kada su Srbobranci saznali kako je Beograd uništen tokom Prvog svetskog rata, poslali su beogradskoj opštini na poslugu 120 konja i 60 kola za prevoz hrane i drva. Na sam Tucindan pred Božić, stigao je u Beograd iz Srbobrana jedan veliki brod (oko 35 vagona) pun hrane i odela kao božićni dar Srbobranaca Beograđanima.
Po završetku Prvog svetskog rata, na spoljnom zidu Srpske pravoslavne crkve, sa leve strane glavnih ulaznih vrata, postavljena je crna mermerna ploča sa spiskom 180 Srbobranaca poginulih i nestalih u Prvom svetskom ratu 1914-1918. godine.
(Izvori:
dr Radoslav Subić, Srbobranci: od 1338. do 1945, Novi Sad: Prometej, 2006.
Toša Iskruljev, Srbobran i Srbobranci, Novi Sad: Štamparija Dan, 1937 – fototipsko izdanje Srbobran: Udruženje potomaka i poštovalaca dobrovoljaca oslobodilačkih ratova 1848-1918. „Srbijanski – Srbobranski”, 2019.)
