Zgrada Skupštine Opštine Srbobran ili Varoška kuća, kako se nekad nazivala je zgrada koja definiše sam centar Srbobrana i ujedno predstavlja najlepši i najreprezentativniji objekat sekularne namene (ne-crkvene). Ova zgrada je prema podacima prof. Subića, izgrađena 1874. godine za namenu koju i danas ima: da bude upravno sedište Srbobrana. [1]
Zgrada se pruža u dva krila na dve ulice pod pravim uglom (tzv. „kuća na lakat”), dok se u samom uglu između ta dva krila nalazi svečana sala koja služi za održavanje sednica Skupštine Opštine, kao i za svečane prijeme i ceremonije venčanja. Kroz prozor svečane sale se pruža prelep pogled na najstrože jezgro Srbobrana, na park i glavnu ulicu Svetog Save.
Posebna zanimljivost zgrade jeste da su ukrasi na fasadi svečane sale izrađeni tako da ona gledano spolja podseća na starogrčki hram Partenon, što nije retkost za zgrade te namene, ali svakako jeste neuobičajeno za arhitekturu Vojvodine. Reljefni vertikalni ukrasi između prozora su zapravo imitacije stubova – nazivaju se pilastri, a završavaju se imitacijom kapitela. Iznad pilastra se pruža horizontalni ukras koji imitira arhitravnu gredu, a iznad nje je friz – traka koja prati celu dužinu objekta sa reljefnim ukrasima. Na frizu zgrade Skupštine Opštine Srbobran, prikazani su u bareljefu grifoni – mitska bića sa telom, nogama i repom lava, a glavom i krilima orla. Grifoni su prikazani u paru okrenuti jedan ka drugom sa podignutom jednom šapom dok se između svakog para grifona nalazi okrugli tavanski prozor. Iza leđa grifona nalaze se floralni motivi. Takođe, floralni motivi ukrašavaju i velike prozore koji su smešteni između pilastra. Da bi se naglasila imitacija antičkog hrama posvećenog boginji mudrosti Atini, krovna konstrukcija iznad svečane sale je uzdignuta i jasno odvojena od krova nad krilima zgrade, izrađena je na četiri vode i podiže se u vrh, asocirajući na trouglasti timpanon antičkog svetilišta.
Odmah pored zgrade Skupštine Opštine, nalazi se prva stambena kuća na sprat u Srbobranu izgrađena davne 1899. godine. Danas se u tom objektu nalazi katastar, odeljenje za urbanizam i šalter sala Opštine, a objekat je podignut na mestu gde je bila rodna kuća rodoljubivog pesnika Stevana Vladislava Kaćanskog – Barda. Ta stara Bardova rodna kuća je bila mala, niska sa trščanim krovom, a kako Bardov otac Trifun nije imao više muške dece, na mestu te stare porodične kuće, izgrađena je sadašnja zgrada u kojoj su živeli Trifunova ćerka Ružica sa svojim suprugom pukovnikom Đurom Bekićem. [2]
Na zgradi se nalazi crna mermerna tabla koja svedoči da se na tom mestu nalazila rodna kuća Starog Barda. Tabla je prvi put postavljena 1911. godine, ali su je fašistički okupatori skinuli i polomili 1941. godine. Ponovo je postavljena povodom stogodišnjice pesnikove smrti 1990. godine. [3] Ulica koja se pruža od ugla najbližeg rodnoj kući Starog Barda pa prema istoku, prema Tuku, naziva se Bardova u čast velikana srpske rodoljubive poezije koji je tu rođen.
Na zgradi se nalazi i prelepi balkon ukrašen kovanim gvožđem. Sa tog balkona je 16. novemba 1918. godine dr Živko Prodanović posle blagodarenja u crkvi održao rodoljubiv govor kojim je raspalio okupljenu masu oduševljenu prvim ulaskom srpske vojske u Srbobran na kraju Prvog svetskog rata. [2]
Zgrada Poslovno tržnog centra nema tako lepu i bogatu fasadu kao drugi objekti u centru Srbobrana, ali ima izuzetno značajnu istoriju. Sagrađena je 1876. godine (na drugom mestu se navodi 1860. godina) i prvobitno je bila velika gradska kafana. U sali na spratu ove zgrade, još 1892. godine prikazan je Kralj Lir, 1902. godine Mletački trgovac, a 1906. Otelo. Kada je 1919. godine otvorena gimnazija, zgrada je sa glavne ulice dozidana i pretvorena u gimnaziju. [4] Ukidanjem gimnazije, služila je pre Drugog svetskog rata za potrebe građanske škole, a posle rata je bila centralna školska zgrada Osnovne škole „Vuk Karadžić” sve dok nije izgrađena sadašnja nova zgrada i škola preseljena u nju 1992. godine. Nakon preseljenja škole u novu zgradu, ova je adaptirana i pretvorena u Poslovno tržni centar, a nekadašnje učionice su postale prodavnice, butici, frizerski saloni i kancelarije.
Zgrada je značajna i zbog toga što je u njoj tokom Racije u januaru i februaru 1942. godine mađarski okupator masovno zatvarao, tukao i maltretirao nedužne građane, o čemu svedoči mermerna tabla na uglu zgrade.
Ispred zgrade se nalazi prostrani plato pravougaonog oblika, koji danas nosi naziv Trg republike. Pre nekoliko godina je renoviran i sada je mesto održavanja raznih sportskih događaja i mnogih manifestacija. Nekada je tu bila stara pijaca, dok se na prostoru sadašnje pijace nalazila drvara, a prekoputa nje, na mestu sadašnje autobuske stanice, bila je stočna pijaca. Osim što je ovaj deo naselja oduvek imao trgovački karakter, tu su se takođe nalazile brojne kafane i hotel Beograd, a i danas je na Trgu republike prisutno više različitih kafića i prodavnica brze hrane.
Dunđerska banka, izuzetno značajna zgrada prve štedionice u Srbobranu, nalazi se odmah prekoputa PTC-a. Ovu zgradu je sagradio 1892. godine čuveni Lazar Dunđerski. Osim štedionice, u zgradi su se uvek nalazile prodavnice. Nakon Prvog svetskog rata, upravo ovde se nalazila čuvena prodavnica metražnog tekstila „Silesia” koju su držali Rakila i Nikola Tanurdžić. Rakila je vredna i sposobna devojka iz porodice Popić koja je samostalo uspela da uštedi i otvori prodavnicu krzna i štofa, a kad se posle Prvog svetskog rata, Nikola Tanurdžić vratio u Srbobran iz Pešte i Beča gde je radio kao trgovac, zaljubio se u Rakilu, oženio se njome i sav ušteđeni novac uložio u njenu prodavnicu u Srbobranu. Kada su 1922. godine u Novom Sadu, u Pašićevoj ulici br. 21, otvorili Tvorničko stovarište štofova „Silesia”, u Srbobranu im ona prva prodavnica ostaje kao ispostava. Nikola i Rakila će u Novom Sadu toliko razviti posao koji su započeli u Srbobranu, da će 1934. godine izgraditi Tanurdžićevu palatu u centru Novog Sada kao najsavremeniji objekat u gradu tog vremena. [5] O Nikoli i Rakili Tanurdžić smo detaljnije pisali ovde.
Nakon Drugog svetskog rata, zgrada bivše Dunđerske banke je nacionalizovana i data na upotrebu trgovinskom preduzeću „Vojvodina”, koje je tu držalo gvožđaru više decenija. Danas se u prostorijama ove zgrade nalaze kineske prodavnice.
Porodična kuća Lazara Dunđerskog, jedna od najvećih porodičnih kuća u Srbobranu, nalazi se odmah pored Dunđerske banke. Nije poznato kada je sagrađena ova zgrada, ali verovatno u vreme kada je Lazar već stekao poveće bogatstvo i uveliko razvio svoj posao, tako da je godina izgrdnje ove porodične kuće bliska godini izgradnje Dunđerske banke pored nje. Posle Lazareve smrti 1917. godine, kuća prelazi u vlasništvo njegovih naslednika i tada se deli na dva zasebna dela, pa se probija još jedna ulazna kapija na sredini fasade. Prema izvodu iz katastra, taj drugi deo kuće je uknjižen sa pravom vlasništva u korist Fonda za uspomenu Dunđerski Lazara sa kojim rukuje Srbobranska pravoslavna crkvena opština. Danas se u tom delu kuće nalazi sveštenički stan. Prvi deo kuće je prodat posle Drugog svetskog rata Miloradu Mikoviću, a i danas je u privatnom vlasništvu. [6] To svakako ne može biti Lenkina rodna kuća, jer u vreme rođenja sve svoje dece, Lazar i Sofija su živeli u staroj porodičnoj kući Lazarevog oca Gedeona, jer on kao izrazito patrijarhalno nastrojen, nije dozvoljavao da se porodica razilazi i stanuje posebno. A s obzirom da je to bila vrlo stara kuća, nije poznato gde se nalazila. U svakom slučaju, ova zgrada iako nije rodna kuća, jeste porodična kuća koja je bila u vlasništvu Lazara Dunđerskog i njegovih naslednika. Čak i nakon Lazareve smrti 1917. godine, njegovi sinovi Gedeon i Đoka su sa svojim porodicama dolazili iz Novog Sada u Srbobran za svoju Krsnu slavu Sv. Velikomučenika Georgija 6. maja i odsedali u ovoj porodičnoj kući u glavnoj ulici.
Još jedna kuća u Srbobranu je pripadala porodici Dunđerski, a to je zgrada nekadašnjeg suda odmah pored ambulante u ulici Jovana Popovića. Ova zgrada je izvan centra, nije toliko atraktivna niti ima dekorativnu fasadu, pa neki tvrde da je upravo ta zgrada rodna kuća Lenke Dunđerske, iako to ne možemo pouzdano saznati.
Porodična kuća Jakova Jaše Dunđerskog nalazi se u istoj ulici, svega stotinak metara dalje od kuće Lazara Dunđerskog, tačno prekoputa zgrade Opštine, izgrađena „na lakat”. Kuća ima dva krila, veće i sa dekorativnijom fasadom pruža se glavnom ulicom Svetog Save, a drugo krilo koje se pruža ulicom Miloša Crnjanskog ima manje dekorativnu fasadu i bilo je namenjeno posluzi. Prema najstarijem unosu u katastar nepokretnosti iz 1885. godine, kuća na toj parceli je pripadala Bogdanu i Jaši Dunđerskom, i vrlo verovatno da je to bila stara porodična kuća koja je ostala braći nakon smrti njihovog oca Aleksandra. Ubrzo Bogdan odlazi na imanje u Bečeju, poznato kao Bogdanov salaš, koje je takođe nasledio od svog oca, a ovu sadašnju kuću U Srbobranu je verovatno oko 1906. godine sagradio Jaša Dunđerski na mestu stare, jer u unosu u katastar iz te godine stoji podatak da je Jaša jedini vlasnik. Nakon Jašine smrti 1935. godine, kuću nasleđuje njegov sin Đorđe Goga Dunđerski, koji će kuću posle Drugog svetskog rata 1955. godine prodati Đuri Jojinom i od tada pa do danas je u vlasništvu porodice Jojin, odnosno Đurinih naslednika, Katice i Mirka Jojin. [7]
Porodična kuća Nestora Belića. Između kuća Lazara Dunđerskog i Jaše Dunđerskog, u glavnoj ulici, nalazi se po mnogima najlepša kuća Srbobrana, koja podseća na neki dvorac. Kuća je pripadala Nestoru Beliću, i sada je delimično u vlasništvu njegovih naslednika. U prizemlju te kuće, kratko je bila smeštena Narodna biblioteka od 1952. do 1955. godine kada je preseljena na prvi sprat novoizgrađenog Zadružnog doma. [8] Posle biblioteke, na tom mestu srbobranski poslastičar Nandor otvara svoju čuvenu poslastičarnicu.
Zgrada Narodne biblioteke Srbobran u ulici Svetog Save je bila predivna kuća porodice Gavanski sagrađena 1901. godine. Prema svedočenju živih članova porodice, za gradnju kuće je utrošeno 200.000 cigala velikog formata. Poređenja radi, za običnu, ali lepu veliku kuću je bilo potrebno oko 40.000 cigala.
Kuća je izgrađena sa vrlo modernom opremom za to vreme. Imala je engleski klozet, tj. WC šolju u kući, za razliku od ostalih kuća u to vreme koje su koristile poljski WC. Ovo je bilo moguće zbog toga što je imala svoj sistem za tekuću vodu više od pola veka pre nego što je Srbobran dobio gradski vodovod. Naime, na tavanu kuće se nalazio veliki kazan za vodu, koji se pumpom punio iz bušenog bunara u dvorištu. Tako je voda slobodnim padom kroz cevi iz tog kazana bila sprovedena do kupatila i kuhinje. Nije poznato da li su i druge veleposedničke kuće imale sličan sistem, ali za ovu je potvrđeno da jeste.
U dvorištu kuće se nalazila velika „ajskasna”, tj. ledenica – velika rupa u zemlji dimenzija 7-8 metara sa 7-8 metara prekrivena trskom, u koju su tokom zimskih meseci stavljane velike kocke leda isečene sa zaleđenog Kanala. Na taj način je čuvan led i tokom leta, u vreme kad nije bilo zamrzivača i frižidera.
Osim tekuće vode, i sistem grejanja je vrlo specifičan. Dok su se u većini kuća koristile peći, bilo zidane ili metalne, ovde su peći uzidane u dva ugla, tako se se loži ugljem ili drvetom iz jedne prostorije, a toplota se kroz zidove širi u druge prostorije. Ovaj sistem grejanja je bio vrlo napredan za vojvođanske uslove gde se ložilo uglavnom kukuruzovinom.
Pošto je u ovakvom sistemu grejanja bilo neophodno da se koristi kaloričnije i manje kabasto gorivo, kad je porodica Gavanski izgubila svoje velike posede nacionalizacijom, nije više bilo materijalnih sredstava da se izdržava ovako skup i zahtevan sistem grejanja, a i prostorije u kući su izuzeno velike sa vrlo visokom tavanicom, tako da se kuća pokazala nepraktičnom za život. Iz tih razloga, oni odlučuju da je prodaju. Međutim, kada se već našao kupac, Opšina je stopirala prodaju tvrdeći da ona ima pravo preče kupovine. Stoga su Gavanski prodali kuću Opštini, ali po višestruko nižoj ceni od prvobitno dogovorene sa prvim kupcem. [9]
Zgrada Doma kulture Srbobran u ulici Cara Lazara je legat Save i Sofije Kišdobranski, koji je njihov sin Bogdan Kišdobranski – Momirović njima u spomen zaveštao 1988. godine Matici srpskoj iz Novog Sada i građanima Srbobrana, za kulturne i prosvetne ciljeve, kako svedoči tabla od crnog mermera na ulazu u zgradu.
Zgrada je sagrađena 1902. godine sa očuvanom originalnom stolarijom iz tog perioda. Staklo na ulaznim vratima je peskareno i originalno iz 1902. godine. Iza zgrade se nalazi veliko, prostrano dvorište koje je flasterisano, tj. popločano ciglama i tu se nalazi najlepši sačuvan trem u Vojvodini iz godine gradnje. [10]
Zgrada ima dva krila. Jedno krilo pripada Matici srpskoj i njega koristi Osnovna muzička škola iz Vrbasa, odeljenje Srbobran, dok drugi deo zgrade pripada Opštini Srbobran i u njemu je smešten Dom kulture Srbobran i Galerija Doma kulture.
Kuća Stevana Dunđerskog u Karađorđevoj ulici je jedina velika kuća koju su sagradili potomci Gedeona Gece Dunđerskog, a koja je još uvek delimično u vlasništvu njegovih potomaka. Kuću je sagradio Stevan Dunđerski, sin Nestora Dunđerskog, Lazarevog rođenog brata. Upravo u toj kući je Stevan 1919. godine ugostio Regenta Aleksandra Karađorđevića i priredio mu večeru i prenoćište dostojne kralja.
Nakon Drugog svetskog rada, u veći deo kuće useljava se Lovačko udruženje „Fazan” Srbobran koje još uvek koristi ove prostorije, dok je manji deo kuće danas u privatnom vlasništvu Stevanovog praunuka Dušana Dunđerskog. U tom privatnom delu kuće se nalazi i salon u kojem je boravio Regent Aleksandar sa očuvanim originalnim nameštajem.
Na kapiji od kovanog gvožđa još uvek se mogu uočiti inicijali S.D. – Stevan Dunđerski, prvi vlasnik i graditelj kuće.
Rodna kuća Marije Gavanski, majke Jovana Jovanović Zmaja nalazila se odmah pored kuće Stevana Dunđerskog, na samom uglu ulica Karađorđeve i Zmaj Jovine. Sama rodna kuća je srušena još u 19. veku, pa su se na tom mestu nalazile pomoćne, ekonomske prostorije Stevana Dunđerskog. [2] Sada je tu niska i neugledna zgrada koju koristi zemljoradnička zadruga i PIO fond. Zbog toga što se tu nalazila rodna kuća majke velikog pesnika, cela ta ulica ponela je naziv Zmaj Jovina.
Porodična kuća Gavre Kaćanskog. U Karađorđevoj ulici, koja se nekad zvala Kaćanski sokak, jer su se tu nalazile mnoge kuće nekadašnjih srbobranskih veleposednika iz porodice Kaćanski, na broju 31, nalazi se jedna od najlepših porodičnih kuća u Srbobranu. Izgradio ju je 1895. godine Gavra Kaćanski (1871-1928), veleposednik sentomaški, a nakon njegove smrti, nasleđuje je deda Gavrin sin Ivan Kaćanski i kasnije Ivanova ćerka Milena Šurjanović, koja je napisala više knjiga o Srbobrnu i u njima detaljno opisala svoje detinjstvo, Srbobran i ovu kući. [11]
U svojoj knjizi Ključ od kapije, Milena Šurjanović rođ. Kaćanski, opisuje ovu kuću sa puno ljubavi:
„Od kuće u kojoj sam se rodila, ostao mi je samo ključ od kapije. Čuvak ga u vitrini i brinem da ne polomi staklenu policu na kojoj stoji; ovakav ključ je prava retkost jer je toliko velik i težak da ne može stati ni u jednu tašnu, ni u jedan džep. Nikad ga niko nije nosio sa sobom, jer kuća nikad nije bila prazna niti zatvorena. U njoj je boravila uvek najstarija generacija naše porodice – dok su mlađi bivali, najvećim delom godine, na salašu.
Ključ je bio veliki jer je bila velika i dvokrilna teška drvena kapija, sva u ornamentima i raznobojnim vitražima u luku pri vrhu. Ta kapija je morala biti velika jer je pripadala bogatoj, velikoj familiji…
Zidana je 1895. I tako velika i tako teška, masivna i široko polegla između dve paralelne ulice, bila je prava slika seoske arhitekture s kraja XIX veka. Fasada ukrašena šenbranima i ornamentima, a plafoni – pravo čudo! I posle punih sto godina, grede od erdeljske hrastovine stajale su kao prvog dana. Sobe su bile neobično visoke (mislim četiri do pet metara), ali zimi divno tople, a leti sveže, tako da se preko ramena uvek mogao prebaciti neki lagani šal, sa obaveznim fronclama, i otrpeti na nogama čarape…
Dužinom cele kuće, uporedo sa frontom uličnih soba prostirao se široki gong u kome je, preko sjajnog kamenog poda uvek bio prostrt crveni kokus-tepih. Ceo dvorišni zid gonga bio je zastakljen, a duž prozora šepurile su se saksije sa probranim kaktusima, asparagusima, vosak cvećem i ostalim gospodskim ukrasnim sobnim biljem. Kuća je živela svoj mnogostruko isprepletani bogati život:noću jedan, danju drugi, zimi treći, a leti četvrti. Mladi u njoj – svoj, a stari, takođe svoj. U tako veliku i lepu kuću, širom otvorene kapije i duše, svi smo stali.”
Kuću je 2003. godine kupio Stevo Rnić i sa puno uloženog truda je obnovio vrativši joj nekadašnji sjaj.
Rodna kuća Svetozara Kaćanskog Batuke, akademskog slikara, nalazi se odmah prekoputa kuće Gavre Kaćanskog, u Karađorđevoj br. 30. Ta kuća je značajna jer je u njoj 4. novembra 1944. godine održan dogovor između generala Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije Peke Dapčevića i Koste Nađa i komandanta Trećeg ukrajinskog fronta Crvene armije maršala Tolbuhina, o zajedničkim vojnim operacijama protiv fašističkih armija i bici na Batini. [3]
Spomen-kuću „Nandor Gion” u Srbobranu stvorili su lokalno sećanje i poštovanje zajednice. Nakon piščeve smrti, 1. novembra 2002. godine, na njegovoj rodnoj kući postavljena je spomenploča, čime je zgrada i zvanično proglašena kultnim mestom. Muzej je svečano otvoren 2010. godine. Ona spada u red jednočlanih spomen-muzeja, tj. onih koji su posvećeni jednom autoru. Deo zbirke čini materijal iz ostavštine (biblioteka porodice Gion, upotrebni predmeti, fotografije, pisma, dokumenti), a ostalo je rezultat svesnog sakupljanja i istraživačkog rada (knjige, prevodi, neobjavljeni rukopisi, crteži, filmovi, radio-drame snimljene na osnovu njegovih dela, dokumentarni filmovi o životu i stvaralaštvu itd.). U sobi Nandora Giona se na prvobitnom mestu mogu videti njegov krevet i nameštaj, porodične slike, igračke, tu je smešten i njegov radni sto sa stonom lampom i pisaćom mašinom. U nekadašnjoj, tzv. čistoj sobi porodice, izložba pod naslovom Život i stvaralaštvo Nandora Giona prikazuje piščev životni put.
Pomenuta izložba obuhvata porodične relikvije i piščeve lične predmete, a na osnovu izloženih fotografija i dokumenata može se pratiti i razvoj njegove književne karijere. Materijal je podeljen u tri tematske celine: dečje i školsko doba, književno stvaralaštvo, društvena i stručna priznanja. Među izloženim predmetima nalazi se i izvod iz matične knjige rođenih iz 1956. godine, koji svedoči da je rođenje Nandora Giona u matičnu knjigu ubeleženo 5. februara 1941, dok je pisac u stvari rođen 1. februara. Među dokumentima izloženim u vitrinama nalazi se i lekarsko uverenje dr Andrije Keslera, datirano 20. avgusta 1956. godine, koje je Gionu bilo potrebno za upis u stručnu srednju školu u Subotici. Lik doktora Keslera poznavaoci Gionovog životnog dela znaju iz omladinskih romana kao dobroćudnog lekara koji persira deci i divno svira klavir.
Redosled prostora izložbe posetioca usmereno vodi u pravcu čitanja priče, šetnja počinje od ulaznih vrata u smeru kazaljke na satu. Prva tematska celina predstavlja svakodnevni život, njegov način života i okruženje. Na fotografijama se pisac vidi u krugu svoje porodice, prijatelja, školskih drugova. Na porodičnim fotografijama vidimo aktere porodičnog romana Svirao je i zlotvorima. Drugi deo fotomaterijala predstavlja Giona kao učenika osnovne, zanatske i srednje stručne škole, studenta i vojnika, potom oca i uspešnog pisca. Treća tematska celina bavi se vezama njegovog životnog dela i rodnog grada, Srbobrana. Veze između književnosti i stvarnosti, fikcije i referencijalnosti prikazane su na fotografijama lokaliteta u Srbobranu na kojima se odvija radnja Gionovih romana i pripovedaka: Kalvarija, slika stacije koja predstavlja Vojnika sa cvetom, brana zvana Srce, Krebsov mlin, stara porodična kuća Gionovih itd. Slede intermedijalni aspekti opusa: dokumenti pozorišnih predstava, filmova, televizijskih filmova, radio-drama nastalih na osnovu njegovih dela. Na zidu sobe smešten je fotomaterijal koji posetiocima predočava društvena i stručna priznanja koje je pisac dobio. Tu se nalaze i poslednje fotografije Nandora Giona. Važni elementi izložbe su još pisaća mašina, naočari, rukopisi, putni sanduci i citra dede pisca, Ištvana Rojtoša Galaija. Nakon višestrukih selidbi i promena mesta stanovanja, sačuvano je malo predmeta iz vlasništva Nandora Giona. Zbog toga treba istaći izuzetno značajan gest porodice koja je 2009. godine spomen-kući poklonila nekoliko relikvija: pisaći sto, dve pisaće mašine, lampu i jedan portret. Ovi predmeti izloženi su u nekadašnjoj piščevoj sobi, oko njih se nalazi stari nameštaj sobe i mali drveni bicikl pronađen na tavanu, koji je izradio Gionov otac.
Izložba, dvorište i znamenitosti u blizini spomen-kuće funkcionišu i kao prostor za učenje za učenike-posetioce. Muzej, naime, spada u tip institucija javnih zbirki koje sa izložbom, sakupljenim i klasifikovanim materijalom, naučnim istraživačkim radom koji se tamo odvija, prenosi kulturne sadržaje, poučava kroz izlaganje i zabavu, formira zajednicu i pojedinca. [12]
Zgrada starog mlina na desnoj obali Velikog bačkog kanala, kod samog mosta, je istorijski gledano najvažniji industrijski objekat u opštini Srbobran. Sagradio ju je Lazar Dunđerski davne 1906. godine i još uvek služi svojoj prvobitnoj nameni: više od 110 godina to je srbobranski mlin koji proizvodi više vrsta pšeničnog brašna vrhunskog kvaliteta. [4]
Zgrada Mesne zajednice Turija je izgrađena 1928. godine u lepoj, interesantnoj i za Vojvodinu neobičnoj arhitekturi i predstavlja ukras Turije. [4] Nalazi se u samom centru Turije na putu Srbobran – Nadalj, a u njenoj neposrednoj blizini su ambulanta, pošta, rodna kuća generala i narodnog heroja Petra Drapšina, kao i OŠ „Petar Drapšin” Turija. Ispred zgrade Mesne zajednice postavljena je svake godine glavna bina na Kobasicijadi i sva najvažnija dešavanja na ovoj najznačajnijoj manifestaciji opštine Srbobran, kao i kompletan kulturno-umetnički program, dešavaju se na tom mestu.
Rodna kuća generala i narodnog heroja Petra Drapšina u Turiji nalazi se u ulici Petra Drapšina br. 2, odmah pored zgrade Mesne zajednice u Turiji. Spomen kuća je potpuno rekonstruisana i izgubila je autentičan izgled. Na fasadi je sačuvana ploča od belog mermera, dimenzija 40x58cm. [13]
Spomen kuća značajna za NOB u Turiji nalazi se u ul. Vuka Karadžića br. 52 i pod zaštitom je države kao nepokretno kulturno dobro – spomenik kulture na osnovu Rešenje broj 202 od 25. novembra 1964. godine.
Za vreme okupacije u ovoj kući održavala su se Pokrajinska savetovanja Komunističke partije, a sekretar pokrajinskog komiteta Svetozar Marković –Toza štampao je ovde prvi broj lista „Istina”. U kući se nalazi i baza koja je služila za ilegalan rad i bila skrovište ispred fašističkih okupatorskih vlasti. Na njoj je bila spomen – ploča koja je skinuta, a postavio je Sreski komitet Komunističke partije Srbije za srez Bečejski u čast VIII pokrajinske konferencije KPS za Vojvodinu 23.12.1948. godine. [13]
Zgrada Svtosavskog doma u Nadalju je izgrađena 1916. godine pored pravoslavne crkve. Odmah nakon izgradnje, u nju je smeštena Srpska narodna biblioteka i čitaonica u Nadalju. U periodu između dva rata, Svetosavski dom je bio središte kulturno-prosvetnog života sela, jer, pored biblioteke i čitaonice, ovde su održavane predstave amaterskog pozorišta i hora, kao i razna predavanja. I nakon Drugog svetskog rata, u zgradi Svetosavskog doma nalazila se biblioteka u prostorijama omladine, sve do 1949. godine. [14] [8]
Kuća u kojoj je bila partizanska baza u Nadalju nalazi se u ulici Zemljoradnička br. 42 (bivša Ive Lole Ribara). Spomen ploča od belog mermera sa natpisom obeležava kuću u kojoj se 1941. nalazila prva partizanska baza. [13]
(Izvori:
1. dr Radoslav Subić, Porodice Srba u Srbobranu (do 1925.), Bečej: Proleter, 2001.
2. Toša Iskruljev, Srbobran i Srbobranci, Novi Sad: Štamparija Dan, 1937 – fototipsko izdanje Srbobran: Udruženje potomaka i poštovalaca dobrovoljaca oslobodilačkih ratova 1848-1918. „Srbijanski – Srbobranski”, 2019.
3. dr Radoslav Subić, Srbobranci: od 1338. do 1945, Novi Sad: Prometej, 2006.
4. dr Radoslav Subić, Opština Srbobran – geografska monografija, Novi Sad, 1981.
5. Ljubiša Nikolin, Stalež Dunđerskih, Novi Sad: Bubućnost, 1996.
6. Izvod iz katastra
7. Izvod iz katastra
8. dr Radoslav Subić, Biblioteke i čitaonice u opštini Srbobran 1869-1994, Srbobran, 1994.
9. Snimak razgovora sa Gavrilom i Dušanom Gavanskim, Novi Sad, 20.10.2021.
10. Snimak razgovora sa Božanom Stojković, Srbobran, 06.09.2021.
11. Milena Šurjanović, Ključ od kapije, Novi Sad: Prometej, 2004.
12. Horváth Futó Hargita (2012). Lokális kontextus, elbeszélői szerepkörök és a szövegek átjárhatósága Gion Nándor opusában. Újvidék: Bölcsészettudományi Kar.
Hargita Horvat Futo (2019). Integracija lokalnih kultnih mesta u nastavu književnosti. = Zbornik radova 10. međunarodnog interdisciplinarnog simpozijuma Susret kultura. Filozofski fakultet, Novi Sad, 211‒222.
13. Pokrajinski zavod za azštitu spomenika kulture, Elaborat spomenika i spomen obeležja na teritoriji Opštine Srbobran, Petrovaradin, septembar 2019.
14. dr Lazar Rakić, Nadalj (do 1945. godine), Novi Sad: Matica srpska, 1988.)
