Prva rimokatolička crkva na mestu sadašnje, sagrađena je 1783. godine od naboja sa tršćanim krovom, bez tornja i krsta, dužine 8 hvata (oko 15m). Iste godine je izgrađena i zgrada parohije (plebanija). Crkva je pripadala starobečejskoj parohiji. Za izdržavanje parohije, monarhija je poklonila crkvi 32 katastarska jutra zemlje i to Preko bare i u Razlevinama. Prvi paroh bio je P. Salkaj Bernat, franjevački sveštenik koji je prihvatio da se brine o vernicima. Tada je počela da radi i škola.
Od 1785. godine redovno su vođene crkvene matične knjige sentomaških katolika, a koje su spaljene 1848-49.
Porastom mađarskog stanovništva koje je uglavnom bilo rimokatoličke vere, jačala je i parohija, tako da je 1814-15. godine sagrađena nova crkva, dimenzija 44,5×11,5 metara sa tornjem i krstom visine 24 metra. Nova crkva je tada dobila ime Uzvišenja Svetog Krsta, možda zbog toga što je prethodna, stara crkva bila bez tornja i krsta. Projektant crkve je bio Jožef Kiš, čuveni glavni inženjer Bačke komorske administracije sa sedištem u Somboru, po čijem projektu je izgrađen Veliki bački kanal. Nažalost, Kiš nikad nije uspeo da vidi izgrađenu crkvu koju je projektovao u Srbobranu, jer je umro na svom imanju u Vrbasu 1813. godine. (O Jožefu Kišu i izgradnji Velikog bačkog kanala vidi ovde.)
Do 1848. godine, Sentomaš je karakterisao napredak i miran život njegovih stanovnika. Te godine je spaljena crkva i parohija, a mađarsko stanovništvo proterano. Nakon ratnih godina, stanovnici su se počeli vraćati u svoje uništene i spaljene domove tek negde 1852-53. godine, kada su pristupili obnovi spaljene crkve i parohije. Godine 1857. je osnovan prvi Skupštinski Savet rimokatoličke crkve, kao telo u čiju nadležnost spada crkva, zatim kasnije sagrađena Kalvarija, i Dom za časne sestre ispred kojeg je podignut spomenik Svetog Trojstva.
Novi autentični zapisi postoje od 1868. godine, a crkva je iste godine delimično obnovljena i oslikana. U zapisniku od 2. aprila 1868. godine piše: „Uvaženi predsednik predstavlja prisutnim članovima gospodina Agoštona Turka, akademskog slikara iz Titela, sa kojim je u prepisci nekoliko godina za oslikavanje naše crkve, a sa kojim je juče potpisao i ugovor o oslikavanju naše crkve.“ Tačka 2. naznačenog ugovora glasi: „U četiri ugla na svodu oltara, naslikaće četvoricu jevanđelista […] uljanom bojom“, a te zidne slike postoje i danas.
Verovatno su se u to vreme obnove crkve u Srbobranu pojavile i dve slike izuzetno značajnog mađarskog slikara, Than Mora, rodom iz Bečeja. Na jednoj slici su Svi Sveti, a na drugoj Sveti apostol Toma. Iz crkvenih knjiga u sedištu rimokatoličke županije u Kaloči, saznajemo da su te slike naslikane pre završetka obnove crkve, tj. 1866. godine. Inače, Tan Mor je učio slikarstvo u Beču, da bi 1855. godine otišao za Pariz, pa odatle u Italiju. Potom se 1860. godine vraća u Peštu gde otvara svoju galeriju sa stalnom postavkom, usavršava svoju tehniku slikanja i uskoro postaje jedan od vodećih slikara u Mađarskoj. U Pešti je naslikao zidne slike u zgradi Mađarske državne opere (mađ. Magyar Állami Operaház), Vigadou (mađ. Vigadó) i Mađarskom nacionalnom muzeju (mađ. Magyar Nemzeti Múzeum) i izradio mozaik u čuvenoj bazilici Svetog Ištvana (mađ. Szent István-bazilika).
Oltarsku sliku raspetog Hrista naslikao je 1815. godine grkokatolički ikonopisac Arsenije Teodorović. Iznad ove ikone nalazi se prikaz Svete Trojice u pozlaćenim oblacima koji ima elemente baroknog stila. Prilikom proširivanja crkve tokom 1886. i 1887. godine, sa desne strane oltara je izgrađena sakristija (kapela za sveštenika), a sa leve strane oratorijum, koji je pretvoren u zimsku (grejanu) kapelu, takozvanu malu crkvu, čiji oltar je ukrašen grupom statua Svete porodice. Ova grupa skulptura se iz novosadskog manastira preselila prvo u Crkvu Rokuš, a zatim u Sentamašku crkvu 1991. godine. Tu je i plafonska slika Svete porodice koja krasi plafon oratorijuma, ali decenijama nije bila vidljiva jer je zaklonjena spuštenim, kasnije sagrađenim, plafonom male crkve.
Ograda od kovanog gvožđa oko crkve je izgrađena 1880-81. godine, a odmah nakon toga su stigli i spomenici Devica Marija i Raspeće Isusovo, koji krase glavni ulaz u crkvu sa leve i desne strane.
Međutim, još uvek nisu bila sanirana sva oštećenja iz 1848/49. godine, pa biskupija u Kaloči daje instrukcije da crkveni toranj pregleda stručno lice, pošto neki tvrde da je njegovo stanje opasno. U avgustu 1901. godine parohija je dobila odobrenje Eparhijske uprave za popravku tornja i proširenje crkve. Novi toranj je izgrađen od nove cigle, ukupno četrdeset hiljada komada, i postavljen je novi crep na krov. Izvođač radova bio je subotički arhitekta Lajoš Fazekaš. Svečano polaganje kamena temeljca obavljeno je 11. aprila 1902. godine, a 1903. godine završeni su prošireni deo crkve i novi toranj. Crkva tada dobija svoj današnji oblik. Njene dimenzije su 44 m dužine, 10,75 m širine, naos je visok 11,5 m, a toranj 44 m. Krov od šindre zamenjen je crepom, a u to vreme crkva je dobila i potpuno nove orgulje.
Prema najsarijem sačuvanom zapisu, prve orgulje su izrađene 1860. godine. U tom zapisu se pominje i popravka orgulja 18. maja 1881. godine: „Naše orgulje, kojima je potrebna popravka, popravio je i naštimovao Erno K., orguljaš iz Pečuja, za ukupno 225 forinti.“ Orgulje su ponovo popravljene 1893. godine, a ovoga puta majstor je bio orguljaš Lajoš Tibold. Prilikom obnove crkve 1902. godine, postoji zapis da su orgulje u toliko lošem stanju, da se ne bi mogle popraviti ni ako bi se hiljade forinti uložilo. Na predlog tadašnjeg paroha, parohija je odlučila da sagradi nove orgulje, pa je Eparhijska uprava angažovala orguljaša Šandora Oršaga iz Budimpešte da „napravi novi, moderan instrument sa odličnim zvukom” koristeći stare svirale. Rad je koštao 2.650 kruna. Prema rečima očevidaca, vojnici Crvene armije, koji su prolazili 1944. godine, „probali“ su orgulje, tražili oružje u njegovom ormanu i potpuno uništili 140 svirala. Godine 1951. zagrebački preduzetnik Heferer pregledao je orgulje i rekao da ih “ne vredi popravljati”. Ali tadašnji paroh je to ignorisao, pa je 1954. pozvao Belu Šandora, kantora iz Bačkog Petrovog Sela, koji je uspeo da popravi šest registara. Svi registri su popravljeni 1984/85, a potpuna rekonstrukcija je izvršena tek 2018. godine. Tokom ceremonija koje se održavaju u maloj crkvi, koriste se male električne orgulje.
Crkva je više puta preslikavana. Prvi zapis o tome je iz 1912. godine, prema kojem je unutrašnje oslikavanje uradio subotički crkveni slikar Mihalj Blašković, koji je zidove natopio toplim lanenim uljem. Posle toga je prefarbana 1933, 1937. i 1952. godine. Prema Historia Domus iz 1952. godine, slika Gospoda i lik četvorice jevanđelista na tavanici oltara su samo popravljeni te godine. Iste godine, novosadski akademski slikar Pal Ružička naslikao je plafonske slike: u oratorijumu sliku Svete porodice, a u naosu Tajnu večeru, Uspenje Bogorodice, Isusa sa decom i Rođenje Isusovo.
Godine 1999. zidovi su izolovani od vlage i okrečeni. Tada su zamenjene i sve električne instalacije u crkvi. Spoljašnjost crkve je okrečena početkom 1970-ih, a zatim 2005. godine, kada je oslikan toranj. Podno grejanje je uvedeno 2008. godine. Za vreme radova na instalaciji podnog grejanja, crkva je iznutra bila potpuno ispražnjena, a nedeljna bogosluženja privremeno su vršena u obližnjoj Osnovnoj školi Jovan Jovanović Zmaj.
U crkvi ukupno ima oko 420 mesta za sedenje, od toga oko 70 na „balkonu”, odnosno kod orgulja.
Pretpostavlja se da je crkva u 19 veku imala dva zvona, jer je, prema zapisu od 8. decembra 1890. godine, doneta odluka crkvenog odbora da se „postojećem dodeljuje novo veliko zvono i novi gvozdeni zvonici“, a već 1902. godine znamo za četiri zvona. Nakon izbijanja Prvog svetskog rata, jedno od velikih zvona je odneto, ali navodno nije pretopljeno. Neki tvrde da je postavljeno na zvoniku u blizini Marijaremete kod Budimpešte i da na njemu stoji natpis Szenttamás. Godine 1960. crkva je dobila manje zvono, čime je ponovo postala crkva sa četiri zvona. Tri su elektrificirana početkom šezdesetih godina, a pošto najmanjem, od kovanog gvožđa, zvuk jako odudara od zvuka klasičnog zvona, ono se ne koristi.
Hristovi vojnici
Jedinstveni Uskršnji običaj u Bačkoj su srbobranski Hristovi vojnici. Mladići u Srbobranu koji na Veliki petak i Veliku subotu čuvaju Svetu Grobnicu u katoličkoj crkvi Uzvišenja Svetog Krsta u Srbobranu, nazivaju se Hristovim vojnicima. Njihova odeća se sastoji od crnog odela, bele košulje, crnih kožnih čizama i crne šubare. Cveće im krasi šubare. Ukrasni mač im visi na boku. Naizmenično po dvoje čuvaju Svetu Grobnicu ceo dan na Veliki petak i Veliku subotu.
Svi su prisutni na Vaskrsnjoj litiji. Stoje oko oltara na Uskršnoj misi. Do obreda vaskrsenja šubare ukrašavaju samo lišćem od cveća ali za vaskrsenje pored njega stavljaju roze cvet (u skorije vreme beli zumbul). U nekim godinama pratile su ih devojke sa svećama koje su ih podsećale na žene mironosice. Obično ih je dvanaest, ali taj broj se menja.
Običaj je zabeležio i Nador Gion, pisac iz Srbobrana u noveli pod naslovom Hristov vojnik koja je peta priča serijala pripovedaka Priče o starom revolveru: „Moj muž nije bio posebno lep čovek, priznala je iskreno udovica Ištvana Nađa – bio je dosta nizak, još kao momak išao je malo pogureno, ali kada bi se za Uskrs obukao kao Hristov vojnik nije se imao za šta postideti. Tada bi se isprsio, u svojoj crnoj šiljatoj astraganskoj kapi izgledao je viši, gajtani na dolami su mu bili zategnuti, na čizmama nije bilo ni zrnca prašine, a mač je držao u ruci kao da je srastao s njim. U mladosti, dok se još nije oženio, svakog Uskrsa je bio Hristov vojnik. Volela sam da ga gledam kada je na Veliku subotu isukanim mačem koračao u litiji. Svaku njegovu litiju odgledala sam do kraja, zaista je bio lep, svi katolici iz sela su se gurali pred crkvom ili u crkvenoj porti. Đuri Sakač bi uvek na Veliku subotu bio ispred crkve, mada nije voleo litiju, a Hristove vojnike je nazivao klovnovima i stalno ismevao mog muža. Litija se lagano kretala i bar hiljadu ljudi je pevalo:
Hristos vaskrse!
Aleluja!
Slava Gospodu Bogu.”
(Izvori:
Zvaničan sajt opštine Srbobran, verske zajednice, rimokatolička crkva, link
Paracki Teodóra: Településem temploma és védőszentje. = Horváth Futó Hargita szerk.: De historia urbis nostrae. Srbobran–Szenttamás–St. Thomas. Szenttamási Népkönyvtár, Szenttamás, 2011. 35–45.
Egyedülálló szokás Bácskában. Hitélet, april 1973., p. 30. Horváth Futó Hargita: Krisztus-katonák , link
Nandor Gion: Hristov vojnik. = Priče o starom revolveru. Prev. Biljana Bukvić i Laslo Čonek. Prometej – Spomen-kuća Nandora Giona, Novi Sad – Srbobran, 2016.)
