Najstariji podatak o postojanju crkve na ovom tlu nalazimo u arhivi Srpske pravoslavne crkvene opštine Srbobran. U jednom od stalnih naselja, koje je osnovano 1621. godine na desnoj obali Velikog bačkog kanala (tada Crne bare), oko 2km jugozapadno od sadašnjeg naselja, u potezu atara Topnice, postojala je bogomolja. Na tom mestu i danas postoji „sveti grob” označen krstom.
Žitelji tog starog naselja su se zbog nepovoljnog tla preselili na levu, uzvišeniju obalu Velikog bačkog kanala. Brojno uvećani seobom Srba, sagradili su 1728. godine crkvu sa malim zvonikom. Crkva se nalazila na današnjoj pijaci, na mestu koje od 1909. godine označava krst od kamena. Natalija i Milan Mačkaši iz Mola podigli su ovaj krst u znak sećanja na svoje rođake poginule u odbrani Srbobrana (Sentomaša) 1848/49. godine. Postojanje ove crkve dokazuje i sveti antimins, koji je od mitropolita karlovačkog Mojsija Petrovića 1728. godine osvećen. Ćuva se kao dragoceno svedočanstvo u današnjem hramu Svetog Bogojavljenja u Srbobranu.
Povećanjem broja žitelja, crkva je dogradnjom proširena i ulepšana. Drugi antimins je osvetio i poslao episkop bački Sofronije Tomašević 1739. godine. Čuva se u hramu Svetog Bogojavljenja u Srbobranu.
U drugoj polovini 18. veka, stanovništvo Srbobrana ostvaruje snažan nacionalni, kulturni i privredni procvat. To je Srpskoj pravoslavnoj crkvenoj opštini pružilo uslove za izgradnju novog hrama. Nakon opsežnih priprema, izgradnja je počela 1787. godine. Zbog obimnosti radova i teškoća koje su pratile izgradnju velelepnog hrama, trajala je, sa prekidima, dve decenije.
Crkva je izgrađena na najuzvišenijem delu naselja, gde se ranije nalazilo groblje. Lađa crkve je dugačka 38,30 metara, a široka 12,30 metara. Dva zvonika sa skaldnim tornjevima visoki su 68 metara. Dubina temelja iznosi tri do četiri metra.
Srpska pravoslavna crkva u Srbobranu spada među najveće i najlepše pravoslavne hramove u našoj zemlji. Njoj su slični sveti hramovi u Pančevu, Temišvaru i Budimu. Smatra se da ova znamenita crkva ima simbolično-rodoljubivo značenje: zvonici sa dva tornja predstavljaju srpski narod sa obe strane Save i Dunava, a velika lađa njegovo ujedinjenje i veličinu.
Uz prisustvo predstavnika verskog, kulturnog i javnog života kao i mnogih žitelja Srbobrana, crkvu je kao hram Svetog Bogojavljenja osvetio Episkop bački Gedeon Petrović. Iako je hram posvećen Bogojavljenju, iz nedovoljno jasnih razloga, proslavljaju se Sveti apostoli Petar i Pavle kao hramovna i seoska slava Srbobrana.
U burnoj i tragičnoj 1848. i 1849. godini, u Srbobranu je poginulo 4 – 5.000 duša. Naselje su mađarske vojne sile popalile, razrušile i opljačkale. Crkva je razorena topovskim granatama, tornjevi porušeni, zvonici i lađa oštećeni, krov izgoreo, a zvona razbijena i po naređenju Percela, komandanta mađarske vojske otpremljena u Mađarsku. Na oštećenom zvoniku ostalo je samo najmanje zvono, koje slučajno nije pogođeno topovskim granatama. Tri godine je mirovalo, da bi se prvi put ponovo oglasilo na dan hramovne slave, na Petrovdan 1852. godine. Za onovremene žitelje Srbobrana bio je to radostan događaj.
Srpski patrijarh Josif Rajačić šalje pravoslavnom hramu u Srbobranu crkvene utvari i treći sveti antimins osvećen 4. novembra 1851. godine. Na njemu je sledeći tekst:
„Sej Boženstvenij Antimins, osvjatisja svjaščenodejstvijem Svjatago Gospodina Josifa Rajačića, Pravoslavnogo Patrijarha Serbskago Arhiepiskopa Karlovačkago i vsego vo S. Kr. Deržavah obrjetajuščagosja Slaveno-Serbskago i Romanskago Naroda, Mitropolita… jakoda na njem Boženstvenaja Bezkrovnaja žertva Gospodnja v Srbobranje, dne 4. Noembrija ljeta Voploščenija Gospodnja 1851.”
Pohranjen je u hramu Svetog Bogojavljenja u Srbobranu.
Srbi iz Vukovara poslaše crkvi u Srbobran: sveti putir, diskos, zvezdicu i kašičicu (za pričešće). Na svetom putiru ugraviran je sledeći natpis: „Na slavu Boga, za upokoj duše Vojvode Stefana i za slobodu boreći se, padoše braće naše. Iz Vukovara g. p. 1850.”
Dugo su trajale pripreme za početak obnove i dograđnju porušene, spaljene i opljačkane crkve. O tome je najviše brinuo Isidor pl. Nikolić – Džaver. Srbobranac, Vrhovni župan Bačke, Torontola i Vršačkog okružja. Bio je lični prijatelj cara Franca Jozefa, ali mu je trebalo mnogo vremena i strpljenja da izmoli pomoć, a o tome je zapisao: „Dotle sam sve jednako oko zemaljskog načelnika opstojavao, dokle god on ovu stvar ozbiljnije nije k srcu primio.” Za popravku crkve u Srbobranu, Franc Jozef je odobrio značajna sredstva iz državne blagajne.
Popravka crkve počela je 1857, a radovi su završeni 1871. godine. Najobimniji i najsloženiji poslovi obavljeni su od 1859. do 1867. godine. U tom periodu urađen je čuveni ikonostas.
Jedan od najvećih srpskih ikonoslikara 19. veka, Novak Radonjić, rodom iz Mola, naslikao je ikonostas od 36 ikona, kao i zidnu sliku – fresku Svete Trojice sa jevanđelistima na svodu iznad soleje.
Pred sam završetak slikanja ikonostasa, nakon velikog kašnjenja sa radovima i sukoba sa Crkvenom opštinom zbog toga, Novak Radonjić odlazi iz Srbobrana nezadovoljan svojim umetničkim radom smatrajući da mu ikonsostas nije uspeo. Nije završio sliku Presvete Bogorodice i sliku Isusa Hrista u Jerusalimskom hramu. Njih je uspešno završio Kosta Pantelić, akademski slikar iz Novog Sada. Pokazalo se, međutim, da je slikajući ikonostas u Srbobranu, Novak Radonjić svoje ikonoslikarstvo podigao na najviši umetnički nivo. Ovaj ikonostas je njegovo najvrednije slikarsko delo.
Drvorez je u baroknom stilu izradio od 1859. do 1863. godine Georgije Dević, jedan od najboljih drvorezbara tog vremena, a njegovu pozlatu Adolf Nađ iz Novog sada. Zbog svoje umetničke vrednosti, ikonostas je pod brojem 217 upisan u registar zaštićenih spomenika kulture (rešenje broj 1552, Beograd, 20. decembra 1950. godine)
Crkva Svetog Bogojavljenja je izgrađena u baroknom stilu. Jednobrodna je i zasvedena. Na istočnoj strani ima polukružnu oltarsku apsidu, a na zapadnoj strani dva visoka zvonika. Zidana je opekom. Krovovi na zvonicima su kitnjasto izvijeni.
Pošto je Srpska pravoslavna crkva u Srbobranu posvećena Bogojavljenju, u prvoj zoni su naslikane scene iz života Svetog Jovana („Krštenje” i „Sabor Svetog Jovana”), pored uobičajenih ikona Bogorodice, Hrista i Svetog Nikole. Na svodu iznad soleje, naslikana je zidna slika „Sveta trojica sa jevanđelistima”. Sa drvorezbarem Georgijem Devićem, Novak Radonjić je ostvario izuzetno lepu i raskošnu oltarsku pregradu, sa manjim skretanjima da tada već ustaljenog načina izrade. U nekoliko ikona, a naročito u parapetnoj „Ilijina žrtva”, Radonić unosi elemente romantičarskog slikarstva zasnovanog na baroknoj epohi.
Meseca maja 1869. godine naručena su nova crkvena zvona. Zvonolivac iz Pešte trebalo je da izlije jedno veliko i dva zvona „srednje” veličine, dok je malo dopremljeno radi popravke.
Izlivanje zvona je završeno već novembra 1869. godine. Međutim, zbog nepovoljnih vremenskih uslova, njihovo dopremanje je odloženo do proleća 1870. godine. Iz Pešte do Novog Sada zvona su preneta brodom, a od Novog Sada u Srbobran dopremljena su zaprežnim kolima uglednih srbobranskih domaćina. Na čelu zaprega, jahao je konjanik sa velikom crkvenom zastavom.
Zvona je u Srbobranu tog dana očekivao veliki broj okupljenih žitelja. Njihovo svečano prispeće oglašeno je pucanjem iz prangija i pušaka. Narodno slavlje je trajalo tri dana, koliko su i zvona bila izložena u crkvenoj porti.
Na zvonik desnog tornja zvona su podignuta i prvi put su zazvonila na Petrovdan jula 1870. godine. Imala su skladan zvuk i snažnu intonaciju, pa su se u povoljnim vremenskim prilikama čula i na daljini od 25 km. Otuda je i nastao poznati stih:
Zvone zvona sentomaška,
sva se ori Bačka
Nije, međutim, prošlo ni pola veka kada su se prvi put oglasila, a zvona Srpske pravoslavne crkve u Srbobranu ponovo su zaćutala. Austougarske vojne vlasti su ih 13. avgusta 1916. godine skinule i otpremile u Beč, gde su izlivena u topove. Slučaj je, ipak, hteo da jedno „srednje” zvono „zaluta” i nađe se u Temišvaru.
Nakon završetka Prvog svetskog rata, Srpska pravoslavna crkvena opština kupila je nova crkvena zvona. U Srbobran su stigla 3. aprila 1924. godine. Postavljena su na zvonik, ali će još dva puta stradati.
Prozori na crkvi Svetog Bogojavljenja ukrašeni su likovima svetitelja. Stakloslikarske radove (vitraže) je 1938. godine izveo umetnički stakloslikar Milan Stanišić iz Sombora.
Crkva je aprila 1941. godine bombardovana topovskim granatama. Oba tornja i krov crkve su znatno oštećeni. Prozori sa umetničkim vitražima bili su izrešetani mecima mitraljeskih rafala. Crkva je opljačkana i oskrnavljena, pa je zbog toga bila zatvorena. Crkveni obredi su obavljani u čitaonici parohijskog doma.
U toku okupacije, iz jugozapadnog, spoljašnjeg, zida crkve izvađeno je 16 topovskih đuladi iz 1848-49. godine koja se danas nalaze u jednom od muzeja u Budimpešti. Nisu odneta samo dva đuleta koja su uletela kroz prozor u unutrašnjost crkve i ostala nezapažena u severnom zidu blizu oltara, gde se i danas nalaze.
Oštećenja crkve iz 1941. godine otklanjana su sve do 1955. Oštećene vitraže na prozorima obnovio je i popravio 1958. godine Stevan Stanišić, sin pokojnog Milana, iz Sombora.
Zbog svoje izuzetne kulturno – istorijske vrednosti, crkva Svetog Bogojavljenja je upisana pod brojem 345 u registar zaštićenih spomenika kao nepokretno kulturno dobro – spomenik kulture od velikog značaja (Rešenje broj 444, Novi Sad, 5. juna 1962. godine).
Godine 1985. počela je popravka i ulepšavanje crkve. Izvršena je rekonstrukcija krova lađe i limenih pokrivača tornjeva. Postavljene su šalukatre na prozorima zvonika, kao i crkveni satovi u koje je ugrađen mehanizam na struju. Zapadna strana i zvonici su okrečeni.
Iznenada tragedija… U ovom značajnom kulturno – istorijskom spomeniku, 10. septembra 1987. godine u popodnevnim satima, u tornju crkve pojavila se vatra. Požar se brzo širio. Zahvaljujući čvrstoj svodnoj konstrukciji koja je izdržala teret plamteće krovne građe lađe, vatra ipak nije uništila sve. U požaru je izgoreo krov lađe i oba tornja. Vatra nije prodrla u unutrašnjost. Tako je od požara sačuvan ikonostas, najveća vrednost Crkve, a spasene su i ostale dragocenosti. Delimično je oštećena zidna slika na sfernom svodu. Požar su izdržala i oba zvonika, ali su izgorele drvene grede i stepenište unutar zvonika. Zbog visoke temperature, najveće zvono teško 2.500 kg je oštećeno, kao i noseća konstrukcija. Ostala tri zvona su u funkciji. Posle požara, sva zvona su premeštena u levi zvonik.
Dobrovoljnim prilozima rodoljuba i vernika, oštećeni delovi su u minulim godinama od 1987. do 1991. godine obnavljani. Prvo je hitno popravljen krov lađe, da bi se zaštitila unutrašnjost crkve od atmosferskih padavina. Obnovljeni tornjevi su sagrađeni i osvećeni u crkvenoj porti, a potom podignuti i postavljeni na zvonike pomoću helikoptera. Crkveni satovi su popravljeni, obojeni i osvetljeni električnim svetiljkama.
Posledice gašenja požara se i dalje osete u hramu. Zbog velike količine vode kojom je gašen požar, zidovi i tavanica su bili natopljeni, što je dovelo do otpadanja maltera u unutrašnjosti hrama i oštećenja zidnog slikarstva. Ipak, najteže posledice je pretrpeo stub horoša koji se isturio i pretio da padne. Metalnom konstrukcijom je pričvršćen za ostale stubove i na taj način je problem saniran. U hramu je 2003. godine izvršeno presecanje zidova zbog ugradnje hidoizolacije. Zbog isušivanja zidova, malter je obijen i sa unutrašnje i sa spoljašnje strane crkve u visini do 4 metra. Sa spoljašnje strane hram je omalterisan 2012. godine i cela crkva je okrečena, a sa unutrašnje strane tek predstoje radovi na malterisanju i obnovi freskoslika.
(Izvori:
dr Radoslav Subić, Srpska pravoslavna crkva u Srbobranu, Srbobran, 1992.
prof. Milivoj Tutorov, „Vatra je donela bol, tugu i suze”, Srbobran.net, 22.08.2016, link)
