Bez objave rata, Nemačka i Italija su 6. aprila 1941. godine napale Kraljevinu Jugoslaviju. Saznavši da se jugoslovenska vojska povukla iz Bačke i Baranje, 12. aprila 1941. godine mađarska vojska ulazi u Bačku i bez otpora napreduje do Novog Sada. Ovim činom je Mađarska prekršila Trijanonski međunarodni sporazum sklopljen posle Prvog svetskog rata 1920. godine kojim su definisane granice Mađarske, kao i Ugovor o večnom prijateljstvu sklopljen između Jugoslavije i Mađarske 1940. godine. Trijanonskim sporazumom, Mađarska je svedena na samo jednu trećinu svoje nekadašnje teritorije i u Drugom svetskom ratu su hteli da povrate izgubljene teritorije i isele kolonizovano srpsko stanovništvo koje se u Vojvodinu naseljava posle Prvog svetskog rata i kojem Kralj Aleksandar I Karađorđević daje zemlju i imanja gde da se nasele. Vojvodina je okupirana i podeljena tako da je Banat bio pod nemačkom upravom, Bačka pod mađarskom, a Srem sve do Zemuna je postao deo zloglasne Nezavisne države Hrvatske.
Mađarsku vojsku u Bačkoj dočekuju mesni nemzeteri. To je građanska straža koju su činili lokalni mađarski šovinisti (pojedinci iz mađarske zajednice, nikako ne treba poistovetiti celokupno mađarsko lokalno stanovništvo sa njima), a nakon rata je istražno – anketna komisija ustanovila, na osnovu priznanja ratnih zločinaca, da su još pre izbijanja ratnih dejstava, nemzeteri formirali odbor koji je pravio spiskove Srba koje planiraju da pobiju odmah po ulasku mađarske okupatorske vojske. Nemzeteri (građanska straža) su u sprezi sa honvedima (mađarskim okupatorskim vojnicima) izvršili nečuvene zločine nad nevinim stanovništvom u Srbobranu. Nevini ljudi, uglavnom Srbi, su hapšeni, mučeni i nemilosrdno ubijani vatrenim i tupim oružjem 13, 14. i 15. aprila 1941. godine. Tada je nasilno prekinut život ukupno 114 uglednih žitelja srpske nacionalnosti iz Srbobrana kao i nekoliko nenaoružanih jugoslovenskih vojnika iz drugih gradova koji su se zatekli u Srbobranu.
Nakon rasparčavanja jugoslovenske države i podeli na okupacione zone, mađarski okupatori zavode teror u svojoj zoni i organizuju proterivanje Srba iz Vojvodine i Hrvatske u Srbiju. Uveli su prinudan rad i mobilisali radnu snagu za fabrike u Mađarskoj, a za rodoljube i antifašiste uspostavljeni su logori. Prisilnim iseljavanjem srpskog stanovništva obuhvaćeno je i kolonističko naselje Mileševo na segedinskom putu, koje se do Drugog svetskog rata nalazilo u sastavu opštine Srbobran. Stanovništvo koje nije bilo iseljeno, podvrgnuto je najgrubljoj mađarizaciji. Uništavano je sve što je podsećalo na Jugoslaviju i srpsko. Nazivi mesta, ulica i natpisi na radnjama, sve je moralo biti zamenjeno mađarskim. Prekrštavana su lična imena, uništavana istorijska znamenja, na javnim mestima se smelo samo mađarski govoriti, upotreba srpskog jezika je bila zabranjena.
Sve ovo je izazvalo organizovnje borbe za oslobođenje od okupatora. Tako je u Srbobranu krajem juna 1941. godine bio dobro organizovan Savez komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ) sa ukupno 136 članova u pet grupa i Mesnim komitetom. Nakon diverzantske akcije, uhapšeno je 20 članova SKOJ-a koji su odvedeni u Stari Bečej na istragu i saslušanje gde su bili podvrgnuti najtežem mučenju. Nakon istrage, 15. decembra su prebačeni u Segedin u zatvor Čilag. Tamo ostaju do 20. oktobra 1942. godine kada su u sastavu kažnjeničkih jedinica upućeni na istočni front, na teritoriju Sovjetskog Saveza, odakle se retko ko vraćao kući.
Osim članova SKOJ-a, u Srbobranu je mađarski okupator u januaru 1942. godine uhapsio i grupu aktivista NOP-a, koji su nakon istrage i mučenja, takođe osuđeni na strogi zatvor. Kaznu su izdržavali u zatvoru Čilag u Segedinu u kojem je ukupno boravilo 38 pripadnika NOP-a iz Srbobrana i približno isto toliko u zatvoru za žene Marijanostra kod Budimpešte. Treba napomenuti da u segedinskom zatvoru nisu bili zatočeni samo Srbi, već i nekoliko Mađara saradnika NOP-a.
Jedinstvena zločinačka akcija mađarskog okupatora u januaru 1942. godine, poznata pod imenom Racija, nije zaobišla ni Srbobran, iako po broju žrtava nije bila kao racija u Novom Sadu, po Šajkaškoj i u Starom Bečeju. U Srbobranu su ubijena 3 lica, a u zatvor u Bačku Topolu nakon mučenja i šikaniranja, odvedeno je 200 lica.
Bez obzira na tešku i neizvesnu situaciju, Eparhija bačka na čelu sa episkopom dr Irinejem Ćirićem preduzima odlučnu akciju sakupljanja i slanja pomoći u vidu hrane, odeće, obuće i lekova zatočenicima i njihovoj deci u najvećem mađarskom logoru Šarvaru. Uz saglasnost mađarskih okupacionih vlasti, Srpska pravoslavna crkva uspela je da iz logora u Šarvaru od aprila 1942. godine izvede ukupno 2.812 dece uzrasta do 14 godina za dečake, odnosno 15 godina za devojčice, zatim 188 odojčadi i 184 porodilje. Svi oni su bili smešteni po srpskim pravoslavnim porodicama širom Bačke, a najviše u Novom Sadu (710), Somboru (598) i Srbobranu (112). O učešću Srbobranaca, naročito „mama Kovinke” (Kovinke Šandin) u spasavanju dece i porodica iz logora Šarvar, vidi drugi deo dirljive „Božićne priče” Milenka Genčića na ovom linku, u kojoj se opisuje kako su okupatorske vlasti odvele u logor celokupno stanovništvo naselja Mileševo koje je pre Drugog svetskog rata bilo u sastavu opštine Srbobran i kako su te porodice postepeno oslobađane posebnim zauzimanjem veleposednika Lazara Manojlovića – Ferdinanda iz Srbobrana.
Osim u Srbobranu, i u Turiji je osnovana diverzantska grupa, posle čije akcije nastaje masovno hapšenje oko 150 pripadnika NOP-a u Turiji 1942. godine. Uhapšeni su sprovedeni u zatvor u Srbobranu, gde su strahovito mučeni i prebijani, tako da je od posledica prebijanja umrlo četvoro zatvorenika. Nakon istrage, Vojni sud mađarskog okupatora osudio je na smrt vešanjem 10 mladih ljudi iz Turije, a presuda je odmah i javno izvršena 30. oktobra 1942. godine u centru Srbobrana. Iz grupe uhapšenika, na dugogodišnju robiju je osuđeno još 80 lica, koji su sprovedeni u zatvor Čilag u Segedin za muškarce, odnosno u zatvor Marijanostra u Budimpešti za žene.
Tokom 1942. i 1943. godine, izvestan broj Srba je mobilisan za prinudni rad u Mađarskoj. Prinudni radnici tzv. munkaši, nisu samo radili na najtežim poslovima u Mađarskoj, već su delom poslati na istočni front u Ukrajinu, gde su terani da čiste minska polja, utovaraju i istovaraju vojnu opremu i municiju, kopaju rovove i drugo. Međutim, ne želeći da se bore protiv Sovjetskog Saveza na strani fašista, Srbi munkaši su koristili svaku priliku da prebegnu u „ruske partizane”. Oni koji su uspeli da prežive prebeg preko fronta, uključuju se u redove Crvene armije. Postoje podaci o ukupno 16 Srbobranaca koji su na takav način dospeli u redove Crvene armije i borili se protiv fašista, a jedan Srbobranac se borio u redovima partizana u Slovačkoj.
Početkom 1943. godine emisari Draže Mihailovića, komandanta Jugoslovenske vojske u otadžbini, okupljaju oko sebe intelektualce i oficire bivše jugoslovenske vojske među Srbima u Bačkoj. Tada su formirani oficirski štabovi sa bataljonima u mnogim mestima, a između ostalog i u Srbobranu. Međutim, organizacija je provaljena u Somboru početkom avgusta 1943. godine, pa su pripadnici ovog pokreta pohapšeni po čitavoj Bačkoj, uključujući tu i Srbobran gde su imali dobru ilegalnu organizaciju. Svi uhapšeni su sprovedeni u Sombor gde su mučeni prilikom istrage i suđenja, a posle su poslati u zatvor u Budimpešti, potom u zatvor u Kištarču, da bi na kraju završili u Mathauzenu u Nemačkoj.
Usled poraza fašističke armije na frontovima, kapitulacije Italije i poljuljanog poverenja među fašističkim saveznicima, 18. marta 1944. godine, Hitlerova Nemačka preuzima kontrolu nad Hortijevom Mađarskom i time počinje još teži period okupacije. Pooštrene su sve inače teške mere okupatora, Srbi su hapšeni i zlostavljani, izvršeno je interniranje Jevreja, a njihova imovina konfiskovana itd.
Nakon okupacije od Nemaca, hitno su pohapšeni svi koji su nekada osuđeni što su komunisti, potom su mobilisani Srbi od 45. do 62. godine u specijalnu ratnu službu, da bi sredinom juna 1944. godine bili prinudno mobilisani mladići srpske nacionalnosti od 17. do 20. godine i predati Nemačkoj kao radna snaga na aerodromima u Austriji i Nemačkoj. Iz Srbobrana su u toku okupacije mobilisana i odvedena na prinudni rad 473 lica. Sredinom 1944. godine u Bačkoj skoro da i nema ljudi ni omladine, jer su bezmalo svi muškarci na neki način bili mobilisani.
Na području starobečejskog sreza bilo je više desetina Srba omladinaca-ilegalaca koji nisu hteli da služe vojsku u okupatorskoj državi. Njih okuplja sekretar OK KPJ za južnu Bačku u Srbobranu na Pivničkom salašu i organizuje partizansku grupu koja je istog dana, 17. avgusta 1944. godine izvršila akciju na Manojlovićevu kudeljaru. Zatim su usledile i druge akcije srbobranskih partizana: napadnuta je straža koja je čuvala okupatorski avion, zatim automobil okupatorske vojske, potom okupatorsku izviđačku jedinicu itd.
Prvih dana septembra 1944. godine od boraca koji su prikupljeni na ovom terenu, u „Velikoj bazi” na Mikovićevom salašu u srbobranskom ataru, formiran je Šajkaški odred od 30 boraca u kojem je bilo 5 boraca i 2 rukovodioca iz Srbobrana. Odmah nakon formiranja, odred je imao nekoliko akcija: napad na stražu železničkog mosta kod Bačkog Gradišta, napad na opštinu u Nadalju, kod Nadalja je razoružan vod mađarskih graničara-biciklista itd. Imenom i prezimenom je zabeleženo ukupno 323 borca Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih pokreta Jugoslavije iz Srbobrana.
Tokom četvorogodišnje borbe protiv okupatora u Bačkoj, na ravnom i za rat nepodesnom terenu, najznačajnije su bile baze na srbobranskim salašima. Nailazak neprijatelja se u ataru uvek lako otkrivao, a polja pod kukuruzima, suncekretom i drugim usevima, omogućavala su ne samo blagovremenu odstupnicu već i uslove za uspešnu zasedu. U bazama su pripadnici NOP-a imali sigurno, suvo i toplo sklonište i hranu, a u Srbobranu je bilo ukupno 18 takvih baza, uglavnom na salašima.
U noći između 18. i 19. oktobra 1944. godine, deo Srbobrana severno od Kanala, napustili su i poslednji okupatorski vojnici. Uz strašnu eksploziju srušen je veliki most preko Kanala. Rano ujutro, 19. oktobra 1944. godine u Srbobran iz pravca Bečeja ulaze oslobodioci, partizanske jedinice Drugog šajkaškog odreda i jedinice 31. Gardijskog korpusa Crvene armije.
U Narodnooslobodilačkom ratu poginulo je 79 boraca iz Srbobrana, dok je još 58 Srbobranaca poginulo ili umrlo u zarobljeništvu, logoru, na prinudnom radu…
Tih prvih dana u slobodi, u Srbobranu je boravila jedinica Drugog šajkaškog odreda, koja je vodila borbu za oslobođenje grada, a tu je bio smešten i štab Trećeg ukrajinskog fronta armije Sovjetskog Saveza na čelu sa proslavljenim komandantom maršalom Tolbuhinom.
U Srbobranu je u kući Kaćanskih u Karađorđevoj ulici 4. novembra 1944. godine održan dogovor između generala Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije Peke Dapčevića i Koste Nađa i komandanta Trećeg ukrajinskog fronta Crvene armije maršala Tolbuhina, o zajedničkim vojnim operacijama protiv fašističkih armija i bici na Batini.
(Izvori:
dr Radoslav Subić, Srbobranci: od 1338. do 1945, Novi Sad: Prometej, 2006.
Gordana Petković, Akcija spasavanja dece srpske i slovenačke nacionalnosti iz logora Šarvar u Drugom svetskom ratu, SLOVENIKA III 2017, link
Arhimandrit Jovan Radosavljević, Racija i logori u Bačkoj za vreme Drugog svetskog rata, Novi Sad: Beseda, 2017.
Milenko Genčić, „Božićna priča”, Srbobran.net, 04.01.2017, link)
